De olijke, overdreven uitgebeelde ‘Moorse’ knechten van Sinterklaas zijn iets van de laatste twee eeuwen. Maar pikzwarte gedaanten die rond midwinter de gemeenschap tot goed gedrag verschrikken, al dan niet onder leiding van een gezwinde grijsaard, zijn een oudere en wijdverbreide voorstelling in de Germaanse wereld en daarbuiten. Oorspronkelijk waren het de schimmen der overledenen, daarna geknechte duivels en dergelijken. Zwarte Piet of gewoon Piet bestaat in de Lage Landen dan ook al minstens enkele eeuwen als een van vele volkse namen voor de duivel. Maar waar komt deze benaming vandaan?

Oud is het beeld van de duivel –en boze geesten in het algemeen– als zwart. Naast Zwarte Piet heet hij ook wel de Zwarte, Zwarterik, de Zwarte Man, het Zwart Manneke en Zwarte Nekker. Ook zonder meer werd hij nekker/nikker genoemd, een oud woord dat nog stamt uit het voor-christelijke Germaanse geloof en oorspronkelijk een kwaadaardige en pikzwarte watergeest aanduidde. Andere benamingen waren Pikken, Heintje Pik, Moenken/Moentje Pek, Moontje Pek, Manneken Pek, Hansken Pek en Pietje Pek. Hier, net als in pikzwart en pikdonker is pik/pek ‘zwarte kleverige stof’. Moon/Moen is overigens waarschijnlijk een verbastering van Latijn daemōn ‘boze geest’.

In Paradise Lost noemt John Milton de duivel de Prince of Darkness, de Vorst der Duisternis. “Als zwart stelde men zich den duivel voor en al wat met hem in verband staat,” meldt het Middelnederlandsch Woordenboek, alsook “de hel en al wat daartoe behoort, zelfs de vlam van het vuur is er zwart.” Waarom? Het Christendom zegt: God is Licht. De duivel en zijn handlangers hebben zich van Hem afgewend, van het Licht; zij verkeren aldus in duisternis.

Maar ook het oude Indo-Europese heidendom daarvoor zegt: hoogste is *Di̯ḗus Ph₂tḗr. Deze naam, o.a. overgeleverd als Grieks Zéus patḗr en Latijn Jūpiter, betekent letterlijk ‘God-Vader’ of ‘Hemel-Vader’ en komt van een wortel die ‘schijnen’ betekent, vanwaar ook *déiu̯os ‘god’, dat zich ontwikkelde tot Oudgermaans *tīwaz ‘god’ (Oudnoords meervoud tívar ‘goden’). Het is met dit eenvoudige woord dat de vroege Germanen Hemel-Vader zelf, de Heer van het Recht, aanduidden. Ze noemden Hem letterlijk *Tīwaz ‘God’ (Oudengels Tíw, Oudhoogduits Zîu, Oudnoords Týr, Nederlands *Tuw). In de loop der eeuwen raakte Hij echter op de achtergrond, en in het latere Germaanse heidendom achtte men Hem dan ook ondergeschikt aan de heer van vervoering en dichtkunst, te weten *Wōdanaz (Oudengels Wóden, Oudhoogduits Wuotan, Oudnoords Óðinn, Nederlands Woen). In wisse zin zij met de kerstening een oude inheemse voorstelling hersteld.

Tot zover het zwarte van de duivel en zijn knechten tegenover het licht van God en Zijn heerschare. Hoe zit het met Piet? Het is goed mogelijk dan wel waarschijnlijk dat het hier gaat om een bijzonder gebruik van de voornaam Piet, de korte vorm van Pieter, Peter, welke door ontlening teruggaat op Grieks pétros ‘steen’. Vergelijk hoe het Zandmannetje ook wel Klaas Vaak heet en de Dood bekend is als Magere Hein en Vriend Hein. Vanouds is Hein een korte vorm van Hendrik, Heindrik (vgl. Duits Heinrich).

Hein, ook wel Heintje, betekende los ook ‘boze geest, (de) duivel’ en is in deze betekenis mogelijk echter een verbastering van een ouder, inheems woord dat we nog vinden in o.a. Drents hennekleed ‘doodskleed, lijkwade’ en Twents hennbloomn ‘doodsbloem’. Daarom is het niet onredelijk te vermoeden dat er achter Piet in de betekens ‘duivel’ eveneens een ouder, inheems woord schuilt.

Gezien de voorstelling van duivels als sarrende en tergende geesten zouden we de duivelse Piet dan kunnen verstaan als ‘steker, porder, plager’ (of gezien zijn knechting als ‘stommelaar’) door het te verbinden met de volgende groep Germaanse woorden. We vinden namelijk Nederlands peuteren ‘wroeten, frunniken met de vinger of een spits voorwerp’ en pieterman ‘wisse vis die bij aanraking steekt met zijn scherpe rugvin’ en ook poten ‘in de aarde steken, wroeten’, dat beantwoordt aan IJslands pota ‘steken, porren’. Daarnaast is er nog Nederlands poot, Middelnederlands, Middelnederduits pote, Hoogduits Pfote, alle met de betekenis ‘been’, een woord dat ook voorkomt in de Romaanse talen, zoals Provençaals pauta, maar die het aan het Germaans kunnen hebben ontleend. Buiten het Nederlands vinden we bovendien nog Engels to put, Noors å putte, Deens at putte, alle met de betekenis ‘steken, plaatsen’.

Tezamen wijzen deze woorden op een Oudgermaanse wortel *peut-, *paut-, *put- ‘steken, met name in of op de grond’. De verdere herkomst hiervan is onwis. Mogelijk is hij, zoals voor wel meer Germaanse wortels/woorden die met p- beginnen wordt vermoed, afkomstig uit een inheemse, niet-Indo-Europese taal. Mogelijk is hij anders slechts klanknabootsend en ergens in de Oudgermaanse tijd uit de lucht gegrepen. Of hij is een late, s-loze nevenvorm van de wortel *speut- ‘steken’, die wij kennen van o.a. Middelnederlands spiet ‘speer’, Duits Spiess (ontleend als Nederlands spies).

Een vierde duiding is een stuk gewaagder en moeilijker uit te leggen. In het Proto-Indo-Europees, de voorloper van het Oudgermaans, bestond een wortel *ped- ‘de voeten uitsteken, stappen’. Deze wortel is klankwettig verschoven tot Oudgermaans *fet-, waarbij het werkwoord *fetaną (Oudnoords feta ‘stappen’, Oudengels fetan ‘vallen’) en het zelfstandig naamwoord *fōts (Nederlands voet, Engels foot). Tot zover duidelijk.

Naast *ped- bestonden echter ook zogenaamde reduplicerende vormen als *pi-ped, *pi-pd- (Sanskriet píbdamāna- ‘afwisselend vast optredend’) en *pe-pod-, *pe-pd- (Sanskriet papāda ‘is neergezonken’). In de vorm *pe-pd- zou de tweede -p- zich vanzelf aanpassen aan de volgende klinker, waardoor *pebd-. Voor het taalgevoel zou de spreker de reduplicatie kunnen willen herstellen, door de eerste -p- weer aan te passen en te eindigen met *bebd-.

(Zo’n ontwikkeling lijkt wellicht vergezocht, maar een zeer vergelijkbaar geval is algemeen aanvaard door taalkundigen: Proto-Indo-Europees *teh₂g- ‘vatten’ > reduplicerend *te-th₂g- > *tedg- > hersteld reduplicerend *dedg- > Oudgermaans *tēk-, *tak- > Gotisch tekan, Oudnoords taka, beide ‘pakken, nemen’.)

Vervolgens zou *bebd- weer vereenvoudigd zijn tot *beud- en zich uiteindelijk, na de gewone klankwettige verschuiving, ontwikkelen tot Oudgermaans *peut-. Het is een omslachtige duiding, zoveel is wis. De stap van *bebd- naar *beud- zij het moeilijkst te aanvaarden, maar men merke op dat –wat beweging van de mond betreft– de klank [b] heel dicht bij [w] ligt, d.w.z. de ‘Engelse’ w, en die vervolgens heel dicht bij [u] ligt, d.w.z. de klank die in het Nederlands met -oe- gespeld wordt.

En zo kunnen wij een heel eind in ons vaak duistere taalverleden peuteren, gedoemd om in het zwarte te pieten, tot ons ooit het Licht gegund zij.