Tomo 54

Page 1

-

-ISSN - 0027 - 391 O



-


MINISTERIO DE EDUCACIÓN PÚBLICA Ministro de Educac ión Pllblica Subsec retario de Educac ión Directora de Bibliotec as Archi vos y Museos

Se rgio Bit ar C. Pedro Montt Leiva Clara Budnik S.

Este volumen se term inó de imprimir en nov iembre de 2005 Impreso por Tcc noprint Ltd a. Santi ago de Chile


BOLETÍN DEL MUSEO NACIONAL DE HISTORIA NATURAL CHILE

Directora

Maria Eliana Ramirez Directora del Museo Nacional de Historia Natural Editor

Daniel Frassinetti Comité Editor

Pedro Báez R. Mario Elgueta D. Juan C. Torres- Mura Consultores invitados

Nibaldo Bahamonde: Elizabeth Barrera: Roberto Meléndez: Jaime Solervicens : Rubén Stehberg : Sebastián Teillier: Koen van Waerebeek:

Academia Chilena de Ciencias Museo Nacional de Historia Natural Museo Nacional de Historia Natural Universidad Metropolitana de Ciencias de la Educación Museo Nacional de Historia Natural Universidad Central Peruvian Centre for Cetacean Research

© Dirección de Bibliotecas, Archivos y Museos Inscripción N° 151.235 Edición de 650 ejemplares Museo Nacional de Historia Natural Casilla 787 Santiago de Chile www.mnhn .cl


Se ofrece y se acepta canje Exchange with similar publications i~ desired . Échange souhaité Wir bitten um Ausi auch mit aehnlichen Fachzeitschriften Si desidera il cambio con publicazioni congeneri Deseja-se permuta con as publica¡;:óes congéneres

Este volumen se encuentra disponible en soporte electrónico como disco compacto

Contribución del Museo Nacional de Historia Natural al Programa del Conocimiento y Preservación de la Diversidad Biológica

El Boletín del Museo Nacional de Historia Natural es indizado en Zoological Records a través de Biosis

las opiniones vertidas eo cada IXIO de los artírulos J)\bllcados son de exclusiva "'spoosabilidad delauor respectivo.


BOLETÍN DEL MUSEO NACIONAL DE HISTORIA NATURAL CHILE 2005

SUMARIO MARÍA E. RAMÍREZ C. 175 años del Museo Nacional de Historia Natural .................... ......... ...... .... .. ....... ............... .

7

Homenaje Hans Niemeyer Femández ( 1921-2005) ...............................................................................

9

FEDERICO LUEBERT y MÉLICA MUÑOZ-SCHICK Contribución al conocimiento de la flora y vegetación de las dunas de Concón .. ...............

11

CRISTIAN M. IBÁÑEZ Relaciones morfométricas del draco rayado Champsocephalus gunnari (Perciformes, Notothenioidei) y su presa el krill antártico Euphausia superba (Crustacea, Euphausiacea) ................................................................................................... . JOHN E. RANDALL, ALFREDO CEA E. y ROBERTO MELÉNDEZ C. Checklist of shore and epipelagic fishes of Eastem Island, with twelve new records ..........

41

SERGIO LETELIER V., CECILIA OSORIO R. y PATRICIO BARRÍA M. Dinámica poblacional de Nassarius gayii (Kiener, 1834) (Gastropoda, Prosobranchia) en el puerto de San Antonio, Chile central ............................................................................

57

PEDRO D. BÁEZ R. , CRISTIÁN D. R!QUELME y JORGE A. WEINBORN DEL Y. Contenidos gástricos de la langosta de Yalparaíso Projasus bahamondei George, 1976 (Cru stacea: Decapada: Palinuridae) de los montes submarinos del Cordón Nazca ...... ........

71

ARIEL CAMOUSSEIGHT La contribución entomológica de R. A. Phillippi entre 1859 y 1875 y el estado actual de sus especies ........ .......................................................................................

81

GIAN PAOLO SANINO y JOSÉ Y ÁÑEZ V. Registros de varamientos de grandes cetáceos en la costa de Chile. Período 2003-2004 .....

107

RAFAEL LABARCA E., PATRICIO LÓPEZ M. y CHRISTIAN GARCÍA P. Interacción entre hombre y fauna extinguida en la transición Pleistoceno-Holoceno en Chile centro-sur: una revisión...... .. ............ .......... .......... .... .......... ........ .......... ...................

115


PATRICIO LÓPEZ M. , DOUGLAS JACKSON S. y DONALD JACSON S. Presencia del género Paleo/ama P. Gervais (Art iodactyla, Camelidae) en el extremo meridional del Semi árido de Chile (Los Vilos- IV Región) .... .. ........ ...... .... ... ... ... ... .......... ..... .

129

CAROLINA ACOSTA HOSPITALECHE, CLAUDIA P. TAMBUSSI y JHOANN CANTO Pingüinos (Aves, Sphenisciformes) fósiles de la Colección del Museo Nacional de Historia Natural de Santiago, Chile ......... .... .. .... ......... ....... .. ....... ...... ......... .. ... .. .......... .... .. .

141

ELIANA DURÁN S. Un ceramio excepcional del Complejo Llolleo: algunas similitudes tecnomorfológicas ... ... ..

153

Comentarios de lib ros .......... .. ... .. ......... .. ... .. .. ... ......... .... ....... .... .......... .. .. ..... ... .... .. ... .. ......... ....

159


175AÑOS DEL MUSEO NACIONAL DE HISTORIA NATURAL El Museo Nacional de 1-!islorta a/ura/ es una de las lnsliluciones republicanas de mayor amigüedad y una de la · más des/Cicadas en el ámbilo culwral y ciemíflco del país. En sus 175 años de vida. los cimiem os de es/a inslilución han perm anecido incólumesfrem e a los avalares de una hisloria republicana con a!Jos y bajos. Hoy Chile avan=a una ve=más logrando grandes melas en su de arrollo, no obslame enfrema lambién nuevos desafios y lemas p endien/es por resolver al imerior de su sociedad. Ese Chile eslá presenle y se refl eja en el quehacer colidiano de sus insli/llciones más noble ·, aquéllas que nacieron con la palria y que a lravés de Jan/ os años no han cesado de cominuar 11·abajando para consolidar y cohesionar a es/a nación bajo una iclemiclacl propia. El Museo Nacional de Hisloria Ncaural desde sus orígenes, ha dado fiel cumplimienlo a su misión como deposilario oficial de colecciones ciemíflcas ele la fl ora y fauna nacional y de 1es1imonios maleria/es del hombre y las cuilura · orig inarias del país, consliluyéndose por ende en el refereme más imporlanle sobre la diversidad nalura/ y biocullural de Chile. Es aq uí en es/a inslilución donde Jempranamenle se generó y concenlró la base del conocimiem o ciemíjico sobre nueslras rique::as na/urales, para darlas a conocer al mundo y j unio a ellas des/acar los aspeclos más relevan/es de su panicular naJuraleza, una nalurale=a caraclerizada por la sing ularidad, unicidad, enclemismo y elevado valor ecológico global de sus especies y ecosislemas. Es /e /erritorio natural único, de variados climas, habilats y paiscljes, nos hace ser y sentir dijeren/e a olros pueblos y naciones con quienes hoy nos relacionamos en es/e mundo globo/izado. Como lo dice la historia, el Museo Nacional de Hisloria a/ura/ fu e creado para conservar, invesligar y dijimdir es/e patrimonio nalura/ único, de carácter universal. Hoy la 1area se presenla parlicularmenle desafiame fl·em e a un país que crece y se desarrolla aprovechando sus valiosos recursos na/lira/es, bienes que de no ser protegidos en su dim ensión ecológica y ambiemal no podemos asegurar su sustemabilidad jillura ni la de las jilluras generaciones. Es por ello qu e como instilución del Estado es/amos actua/me/'1/e compromelidos en conlribuir con JOdo ese conocimiemo acumulado por tan/os años para que Chile pueda inlegrar de manera susJan cial y definitiva la dim ensión ambiental en su desarrollo. Para ello el Mus eo es/á dispuesto a apoyar Joda acción enmarcada en el ámbilo de su misión como es la generación y aporle de conocimien/o ciemíflco y 1écnico sobre las esp ecies amenazadas de la flora y fa una naliva que requieran ser protegidas y a difundir a través de sus espacios de exhibición y olros medios es/e conocimiem o, comribuyendo de es/a fo rma a edu car ambiemalmem e a la comunidad. El Mus eo Nacional de Hisloria Natural parlicipa activamenle a través de sus investigadores en un sinnúmero de comisiones y comités Jécnicos convocados por la allloridad ambiental y o/ras instancias g ubernamenlales, para aporlar con el conocimienlo, la experiencia y habilidades de s us profesionales en esta maleria. En/re e.11os compromisos insliluciona/es podemos mencionar, a manera de ejemplo, la 1area que se nos ha asignado como aw oridad ciemíflca en CITES (Convención sobre el comercio inlernaciona/ de especies amena::adas de la Flora y Fauna si/ves/r e) y como miembro permanenle en el Comité Nac ional de Clasíflcación de Especies de la Flora y Fauna am enazada que señala el Reg/am enlo de la Ley 19.300 de bases, sobre medio ambiem e, en/re olros. En o/ra línea de acción. la comunicación y difusión del conocimiento generado en el Museo se refleja en inleresantes publicaciones científicas que conlimían dando cuenta ele la diversidad biológica delterriiOrio, aportando información valiosa y única para la conservación y manejo de sus ecosislemas más vulnerables. Por olra parle y en el marco de es/a misma línea de acción, la inslilución se encuenlra en la actualidad desarrollando un Proyecto de imp/eme/'1/ación de nuevos espacios de exhibición p ermanente abarcando una superficie de más de 3.000 metros cuadrados en el Tercer Nivel del


Edificio. La iniciativa contempla la construcción de 16 nuevas salas de exhibición distribuidas baj o dos conceptos: uno de carácter imeractivo y otro de carácter contemplativo, donde se exhibirán las colecciones patrimoniales que el Museo conserva. A la fecha el Proyecto se encuentra ejecutado en más del un 70%, lo que ha significado la enrrega a la comunidad de 10 nuevas salas de exhibición. La propuesta educativa de esre proyecto de exhibición es atractiva e innovadora Y ha sido pensada, trabajada y elaborada en fo rma interdisciplinaria, foca /izando los contenidos hacia los nuevos programas educativos de la Reforma Educacional. De esta manera el Museo se rransforma en una herramienta pedagógica fundamental de apoyo a la educación fo rm al en niños Y jóvenes, promoviendo en ellos una conciencia ambiental y la valoración del patrimonio natural y biocu!tural de Chile. El éxito de esta nueva oferta cultural del Museo se refleja en un incremento significativo de sus visitantes, los que superan en la actualidad las 200.000 personas al año. La modernización que ha impulsado el Museo en esros últimos años en su renovada oferta de servicios a la comunidad, constituye por otra parte un aporte al mejoramiento general que ha experim entado el Sector de la Quinta Normal, donde está inserto el Museo y su entorno inmediato. Con la llegada del Metro y la nueva Biblioteca de Sant iago, transforman poco a poco este espacio en un polo de desarrollo cultural importante en el sector poniente del gran Santiago. Para quienes trabajamos en esta institución significa un verdadero privilegio pertenecer a ella y por ello celebramos con alegría y entusiasmo cada nuevo aniversario. Crecemos día a día cumpliendo con entrega y vocación nuestra misión y la institución se construye y fortalece tam bién día a día gracias al aporte desinreresado de voluntarios, amigos y colaboradores. A todos ellos un especial agradecimiento y una invitación a continuar juntos esta gran tarea en beneficio de nuestra sociedad. María Eliana Ramírez Directora Museo Nacional de Historia Natural Santiago, Noviembre 2005


HANS NIEMEYER FERNĂ NDEZ t 1921-2005 Director del Museo Nacional de Historia entre 1982 y 1990

atural



Boletín del Mu seo Nac ional de Hi s10ria Natural. Chile, 54 : 1 1-35 (2005)

CONTRIBUCIÓN AL CONOCIMIENTO DE LA FLORA Y VEGETACIÓN DE LAS DUNAS DE CONCÓN FEDERI CO LUEBE RT y MÉLICA MUÑOZ-SCHI CK ' 1

1

Departamento de Sil vic ultura. Uni versidad de Chile. Casilla 9206. Santiago. Chile. c-mail: lluebet1@uchile.cl 2 Secc ión Botánica. Museo Nacional de Historia Natural, Casilla 787. Santi ago. Chile. c-rnai l: mmunoz@mnhn .cl

RESU MEN La flora vasc ular de las dunas de Concón (32°54·s , 7 J•J2" W) se compone de 159 espec ies, 86% de las cuales son autóctonas de Chlie. La vegetación se presenta segregada en 4 asociaciones vegetales, dos de las cua les so n nueva s (Bahw a mbros to1dis-No /an etum cra ssulifo ltae y Co lletio hystrtCis-Sclunetum po /ygamae ) y junto con la Margyrt carpo-Chorizanthetum vaginatae co nforman la nu eva alian za Ca rpobroto aeqllllatert-Bacchartdion macrae i subordin ada al orden SatureJo-Puyetalia c/ulensis de la clase C u/lerrezJO- Trichoceree tea ; la cuart a asoc iación Poo-A mbrosretwn chamrssonis se enmarca en el

es quema de la clase Ambros1etea c!tamtssonis. La zonación de las asoc iaciones vegetales es concordante con las umdades geomorfológicas de las dunas de Cancón. Palabras clave Flora y vegetación dunas, Concón. Chile. ABSTR AC'J' The vascular fl ora of Concón duncs (32.54 ·s, 7 1°32' W) is composed by 159 spcci es, 86% of which are native. The vegetation is scgregated in fo ur assoc iati ons, two o f whic h are new (Bah io ambros¡o idts¡\"o lan e tum cra ss ultjolw e and Co /lett o !tystricis -Sclunetum polygamae) and tog ether with th c ¡'vfargyn carpo-Chonzant!tetum vagmatae constitutc the ncw alliancc Carpobroto aeqtulaten-BaccharidtOn macraei wi thin th e ordcr Sa turejo- Puyetalia chilens1s from th e class C ulierrezto-Trtchocereetea: th e fourth assoc iation Poo-Ambrosietum chanussonts belongs to !he class Ambrostetea chamtssonts . Th e zonati on of thc assoc iati ons follows th c gcomorpholog ical pal!ern of the Concón dun es . Kcy words: Flora and dunc vegctati on, Concón, Chile.

INTRODUCCIÓN En publicaciones recientes de divulgación, se han dado a conocer algunos aspectos sobre la flora (Muñoz-Schick 2005) y vegetación (Luebert 2005) de las dunas de Cancón, en el litoral de la provincia de Yalparaíso. Los antecedentes de terreno y de colecciones y la información bibliográfica fueron recopilados en el curso del proyecto que dio origen a esas publicaciones. Sin embargo, no fue posible incluir ahí el detalle de los métodos empleados ni la totalidad de los datos obtenidos y su posterior análisis. El marco de referencia para e l estudio de la vegetación de las dunas de América del Sur en general y de Chile en particular fue establecido por Esk uche ( 1992) y Ramírez e/ al. ( 1992) respectivamente. La vegetación de las dunas de Cancón también ha sido estudiada en otras oportunidades, aunque todos los trabajos se refieren a la zona que se ubica al norte de la desembocadura del río Aconcagua, cuya vegetación, aunque similar, es sensiblemente distinta a la que se registra al sur de la desembocadura, donde se reali za este trabajo. Kohler ( 1970) en su estudio sobre la vegetación de las dunas de Chile central incluye algunos inventarios sobre el área de interés, Serey e/ al. ( 1976) proporcionan valiosos antecedentes sobre la composición florística de las comunidades vegetales, mientras que San Martín el al. ( 1992) entregan un cuadro esquemático sobre su distribución local. Otros antecedentes de valor comparativo se encuentran en Donoso ( 1974) y Caldichoury (2000).


130LETI N DE l MUSFO NAC ION L DE i!I STORI A NA! URJ\ · C IIILI·

¡.¡

LISTA ISTEMÁTI CA DE ES PEC IES DE PLANTAS VASCULA RES (* indi ca es pec ie alóc10na) PTERJOOPHYTA

ADIA TA EAE , ldianlum chi/ense Kaulf. var. hirsulum Hook. et Grev. , lcon . Fi li e. 2: t. 173 . 1830. Exs.: Elórtegui S. X. 2002. PINOPHYTA

EPH EDRACEAE Ephedra chilensis C. Pres l. Abh . Kóni g l. Bóhm . Ges. Wi ss . se r. 5, 3: 43 1. 184 5. Exs : Elót1egui S. 1-X I-2002, Lueben F & Kritzner L 190 l . 11-X-2003. PINACEAE Ptnus radiala D. Don, Trans. Linn . Soc. Lond on 17: 442. 1836. Exs.: C itada pa ra Con eó n por Luebe rt (2 005). MAGNOLIOPHYTA-MAGNOL IOPS IOA

AIZOACEA E Carpobrolus aequilalerus (ll aw.) N .E. Br., J.Bot. 66: 324. 192 8. Exs.: C itada para oncón por Muñoz (2 005). A ACARD IA EAE Li1hrea caus1ica (Mol.) 1-1 . et A. , Bot. Mise. 3: 175. 18r . Exs.: C itada para Con eón por M uñoz (2005).

Schinus /aiifolia (G ill. ex Lin d l. ) Eng l. . Fl. Bras. 12(2): 389. 1876. Exs.: ita da para Con eón po r Mu ñoz (2005). Schinus polygama (Cav.) Cabr., Obr. Centen. M us. La Plata 2: 269. 19 37 . Exs.: Luebet1 F & Kritzner L 1883, 1 1-X-2003 . APIA EAE Apium lacinim wn (DC.) Urb. , Fl. Bras. 11 ( 1): 343 . 1879. Exs.: Grandjot 1628, 10-X- 1936.

*Daucus p usillus Michx., Fl. Bor.-Am er.

1: 164. 1803.

E.xs. : Philippi s/ f. E.ryngium p aniculalum Cav. et Domb. ex De lar. , Eryng. Al ep. Hist. 59. 1808 . Exs. : Citada para Con eón po r Muñoz (2005). ASC L - PIADA CEAE Tweedia birostrata (H . et A.) H. et A., J. Bot. ( Hoo ke r) 1: 291 . 1835 . Exs.: MoreiraA682, 7-X-2002, Luebet1 F & Kritzner L 1907, 11 -X-2003. AST ERA CEAE Ageratina glechonophy lla (Less.) R.M. Kin g. et H. Rob ., Phytologia 19: 2 14. 1970. Exs.: Elórtegui S, 16-X-2002, Lueben F & Kri tzner L 1888, 1 1-X-2003 .


F. LU EBE RT Y M . MUÑOZ-SCI-II CK 1 Contribución al conocimiento de la llora y vegetación de las dunas de Concón

15

Aristeguietia salvia (Colla) R.M . King et H. Rob., Phytologia 30: 220. 1975. Exs.: Elót1egui S, 24-X-2002. Bahia ambrosioides Lag., Gen. Sp. PI. 30. 1816.

Exs. : LuebertF&KritznerL 19 13, 11-X-2003. Baccharis confertifolia Bert. ex Colla, Mem. Reale Accad. Sci. Torino 38: 15. 1835. Exs.: El tipo de esta especie proviene de Concón: Bertero, Vll-1830, A d ripasjlu. Concon.

Obs.: No hemos encontrado un tratamiento adec uado para este taxón en los trabajos publicados sobre Baccharis y géneros ati nes. Reiche ( 1902) señala su similaridad con B. marginalis OC. var.linifolia (Phi l.) Heer., parte de cuyo material depositado en SGO está recientemente determinado como B. confertifolia. Finalmente Marticorena & Quezada ( 1985) reconocen este último como un taxón válido. Baccharis macraei H. etA ., J. Bol. (1-Iooker) 3: 32. 1841. Exs.: Elórtegui S, X. 2002. Baccharis racemosa (R. et P.) OC., Prodr. 5: 40 l. 1836. E.xs.: Elórtegui S, X. 2002. Baccharis sagillalis (Less.) OC., Prodr. 5:425. 1936. Exs.: Casse lsB 77,111.1972. Cen/aurea chilensis Bert. ex Bull., Ferussac 109. 1830. Exs.: Luebert F & Kritzner L 1943 , 28-XI-2003. Chaetanthera linearis Poepp. ex Less., Syn. Gen. Compos. 112. 1832.

Exs.: Elórtegui S 53, 14-XI-2002, Luebert F & Kritzner L 1936, 28-X I-2003, Luebert F & Kritzner L 1956,28XI-2003. *Chrysanthemoides monilifera (L.) Norl., Stud. Calendu leae 374. 1943 . Exs.: MoreiraA 675A, 7-X-2002, Muñoz M 4465, 18-YII-2004. *Cotula coronopifolia L., Sp. PI. 2: 892. 1753. Exs.: MoreiraA 679, 7-X-2002. Gamochaeta stachydifolia (Lam.) Cabr., Bol. Soc. Argent. Bot. 9: 382. 1961 .

Exs.: Luebert F & Kritzner L 1898, 11-X-2003, Luebert F & KritznerL 1944, 28-XJ-2003, LuebertF & Kritzner L 1958,28-XI-2003. Gnaphalium cheiranthifoliurn Lam ., Encycl. 2: 752.1786.

&r:s.: Elórtegui S, 29-X I-2003 , Luebert F & Kritzner L 1950, 28-XI-2003. Gnaphalium robustum Phi l., Anales Univ. Chile 90: 16. 1895. Exs.: Elórtegui S 35, 5-XII-2002, Luebert F & Kritzner L 1955, 28-XJ-2003. Hap/opappus chrysanthemifolius (Less.) OC., Prodr. 5: 348. 1836. Exs.: Philippi F s/f(SGO 57457 holotypus H. hirsutus Phi l.), Elórtegui S, 3-XII-2002, Luebert F & Kritzner L

1881 , 11-X-2003.


16

IJOU· II

Dl· l

~ I USLONAC I O

Al

D E III ~ I OR I ANAT U R A L.

III L I-

1/ap/opappusfo/iosus DC., Prodr. 5: 346. 1836.

üs.: Eló11egui S 9 1, 28-X II-2003. 1/ap/opappus uncinatus Phi l., Linnaea 28: 72 8. 1856. Exs: Cassels B 75-76, 1-111-1972, Elórtcgui . 3-XII-2002. Luebert F & Kritzner L 1923, 11-X-2003. Obs. : H. uncinatus no es un taxón claramente definid o. Las claves de identificación provistas por Reic he

( 1901 ) y Hall ( 1928) aplicadas al materi al prove ni ent e de las dunas pleistocénicas de Concón llevan a determinar di cho material como H. uncinatu L En la de cripción original , Phi lippi ( 1856) Jo cita para Jos cerros árid os de las cercanías de Santiago (véase Muñoz 1960: 14 7). Sin embargo, Hall ( 1928) interpreta que el tipo de //. uncinatus proviene de Las Arañas (Andes de Santiago). y luego Muñoz ( 1960) encuentra un ejemplar proveniente de esta localidad y lo con igna como tipo dudoso ( GO 575 18). Recientemente se ha se leccionado un ejemplar, colectado por Gem1ain en Cerros de Renca en 1854 (SGO 59980) e identificado previamente en la etiqueta [Phili ppi] co mo //. p u/chellus var. hirsuta n. n. , que corre pondería al ve rdadero holotipo de H. uncinotus Phi l. Por otra parte, Philippi ( 1856) vincula H. uncinatus con H. p ulchel/us y también lo relac iona con //. donianus Sch. Bip. (H. donianus (H . et A.) Reiche, jide Hall [ 1928]), el que según Reiche ( 1901 ) y ll all ( 1928) ti ene bajo su sinonimia a Hap/odiscus tenuifolius Phi l. (s intip t: GO 441 47, 60054) prove nient e de las cerca nías de Valparaí o. lo que permit iría re lac ionar los materi a le de Concón a esta última e pecie. Sin embargo, di chos materi ales difieren del tipo de Haplodiscus tenuifolius y de otros material es ex istentes en SGO det erminados como H. donianus [por L. Klingenberg, quien está efectuando la revisión del gé nero para Chil e] . e requi eren mayores estudios para ac larar las relac iones si temática y el status taxonómico de estas espec ies. Hypochoeris minima Desf., Ati. 2:238. 1799. E.xs.: Luebert F & Krit zner L, 28-X I-2003. 1/ypochaeris tenuifolia (l l.et A.) Grise b. , Abh . Ko ni gl. Ges. Wiss. Gottingen 24: 2 18. 1879. Exs.: Luebe11 F & Kri tzner L 19 14, 11 -X-2003. Leuclteria e f. oligocephala Remy, in Gay Fl. Chil. 3: 383 1849. Ers.: Eló11egui S 5-, 4-X-2002, Elórtegui S 26, 18-X-2002. Luebe11 F & Kritzner L 1904 , 11 -X-2003 . Madi a sotiva Mol. , ag. Stor. Nat. Chili 136. 1782. Ers.: Eló11egui S 92. 18-X-2003. oticastrum sericeum (Less.) Le s. ex Phi l., Linnaca 33: 130. 1864. Exs.: Elórtegui S 90, 20-X II-2003. Polyachyrus poeppigii Kun ze ex Less .. Li nnaea 5: 5. 183 0. Exs.: More ira A 690, 7-X-2002, Luebert F & Kritmcr L 1885. 11-X-2003. Senecio anthemidiphy llus Remy, in Gay Fl. Chil. 4: 177. 1847. Exs.: Philippi F, X- 1884 (SGO 60785 holotypus S. psammophilus Phi l.), Elórtegui S. 8-XI-2002. Senecio bahioides H. etA., J. Bot. (Hooker) 3: 33 6. 1841 . Ers.: Elót1egui S.29-Vlll-2002, Luebert F & KritznerL 1903, 11 -X-2003, Luebet1 F & KritzncrL 1934. 28-XI-2003. Senecio paucidentatus DC., Prodr. 6: 4 14. 1838. Ers.: Philippi F f(SGO 60763 holotypusS. olivaceus Phi l.), Villarroel L3, 2 1-X-1989, Elórtegui S 89, 1-X2003, Luebert F & Kritzner L 1948, 28-XI-2003 .


F. LLJEBl:RT) M MLJ • OZ-SC I II CK 1 ContribucJOn al COIIOC 1111 ien10 de la 11om ) \ Cgctación de las dunas de Cancón

17

Obs.: Philippi ( 1894) describe Senecio olivaceus basado en material proveniente de Concón, (SGO 60763), el que posteriormente Ca brera ( 1949) sinonimi za con Senecio paucidemalus DC. var.limbardioides (H. et A.) Ca br.. de manera que de acuerdo con este au tor (Cabrera op. cil.), dicha variedad también está presente en el área de interés. Senecio e f. viscosissimus Colla, Mem. Reale Acea d. Sc i. To rino 38: 33. 1835. Exs.: Lueben F & KritznerL 1919, 11-X-2003 . Triplilion cordifoli um Lag. ex Lind l., Bot.Reg. 10: sub t. 853 . 1824 . Exs.: Elónegui S 30, 10-XII-2002, Lueben F & Kritzner L 1947, 28-Xl-2003 .

BORAGINACEAE Amsinckia calycina (Moris) Chater, Bot. J. Linn. Soc. 64(4): 380. 197 1. Exs.: Elót1egu i S 93 , 18-X-2003. Cryp1an1ha glom eraLa Lehm . ex Fisch. & Mey., lnd . Sem. Hort. Petrop. 2: 35. 1836. Exs.: Ph ili ppi F, X-1884 (hololypus Eritrichium dip/asianlhum Phi l.), Elónegui S, 11 -X-2002, Elórtegui S, 3-X II-2002, Lueben F & Kritzner L 1930, 11 -X-2003. Obs.: Mate ri al incorrectamente citado para Coneó n como C. aprica (Muñoz 2005). Pec/ocwya linearis (R. et P.) OC., Prodr. 10: 120. 1846. Exs. : Elót1egui S, 3- IX-2002, Elót1egui S 83 , 25-IX-2003.

BRASS ICACI:.AE J'vfathewsiajoliosa li. et A. , Bot. Mise. 3: 140. 1832 . Exs.: Elónegui S, 11 -X-2001, Lucbct1 F & Kritzner L 1886, 11-X-2003. Schi::opetalon den!atum (Ba rn .) Gi lg ct Muschl., Bol. Jahrb . Syst. 42:465. 1909. E>.:s.: Elót1cgui S. 3- IX-2002, Luebert F & Kritzner L 1927, 11 -X-2003.

CACTACEAE Echinop is chiloensis (Co lla) Fricdrich et G. D. Rowl ey subsp. liloralis (Johow) M.Lowry, Cactaceae Syst.

lnit. 16:8.2003 . Exs.: Citada para Coneón por Muñoz (2005). Eriosyce curvispina (Bert. ex Colla) Katt .. Erio~J'Ce (Cactac .) gen. revis. & amp l. 1: 117. 1994. Exs.: Citada para Coneón por Muñoz (2005). Eriosyce subgibbosa (Haw.) Katt., Eriosyce (Cactac.) gen. revis. & amp l. 1: 119. 1994. Exs.: Citada para Concón por Muñoz (2005).

CAMPANULACEAE Lobelia ex celsa Bonpl. , Dese . Jard. Malm. 112. 1816. Ex:s.: Citada para Concón por Muñoz (2005). Lobelia polyphylla H. et A., Bot. Becchcy Voy. 33. 1830. Exs.: Luebert F & Kritzner L 1902, 11 -X-2003 .


18

CARYOPIIYLLACEAE CardiOne~w.ramos tssima (Weinm.)A . Nelson et J.F. Macbr.. Bot. Gaz. 56(6): 4 73. 19 13. Exs.: Phllippl s/f. Elónegui S, 6-XIl-2002, Luebe11 F & Kritzner L 1928. 11-X-2003. *C:erastium arvense L., Sp. PI. 1:438. 1753 . Exs.: Elórtegui S 87, 1-X-2003. Cypsophila chilensi~ Phi l. Anales Univ. Chile 81: 76 1. 1892 E:r:s. : Philippi s/f(SGO 39284 syntypus), Moore E s/f( G048902 sy11typus). Paronychia chilensis DC. , Prodr. 3: 570. 1828. Ex : Philippi s/f. *Spergularia rubra (L.) J. et K.Prcsl, F1. Cech. 94-95. 1819. Exs.: Elóncgui S 85, 1-X-2003 . S tellaria chilensis Pcderscn, 13onplandia 5(22): 204 , 1983. Exs.: ElóneguiS8 1, 1-X-2003 .

CELASTRACEAE Maytenus boaria Mol., Sag. Stor. Nat. Chi li 177. 1782. Ers.: Citada para Concón por Luebert (2005). CII ENO POD IACEAE Cltenopodtwn petiolare Kunth. Nov. Gen . Sp. 2: 191 . 181 7 [ 18181 . E.xs.: Phi lippi slf: Reiche K s/f, Lucbcn F & Kritzncr L 191 l. 11-X-2003 . CONVOLVULACEAE Dichondra sericea Sw. var. holosericea (O'Do ncll) Fabris, Fl. Prov. Buenos Ai res 4(5): 75. 1965. Exs.: E1611egui , 10-XIl-2003. EUPIIORBIACE/\E Euphorhia portulacoides L., Sp. PI. 1: 456. 1753 . Exs.: MoreiraA680, 07-X-2002, Elónegui S 3 1, 11-X-2002, Luebc11 F & Kritzner L 1937. 28-X I-2003 . F/\BACEAE Adesmiamucronalal-l. et!\. ,Bot.Mi c.3: 189. 1833 . Exs.: MoreiraA 686, 07-X-2002 . A clesmia /ene/la 1J. ctA .. Bot. Bcechcy Voy. 19. 1830. E.xs.: Phi lippi F. 1- 1884 ( GO 50247 holotypus A. tenuicaulis Phi l.). Aclesmia cf raclicifolia Clos en Gay, Fl. Chil. 2: 170, 1846. Exs.: Elórtegui 32, 11-X-2002. Astragalus berlerianus Reiche. Ana le Univ. Chile 97: 555. 1897. E.xs.: Phil ippi s/f, Phi lippi F, X-1884 (SGO 50500, hofolypus ?haca dolichostachya Phi l.), EI6Jtegui S, 29Vlll -2002, Elórtegui S, 12-IX-2002, Elórtegui S 86, 1-X-2003 , Luebert F & Kritzner L 1926, 11 -X-2003 ,

Elórtegui S, 1-XII-2003.


LULBI: R 1 0 M MUÑOZ-SCII ICK 1 Contnbución al conoc nnicn to de la ll oro~ : \CgcWcJon de las dunas de Concón

rlstragalus edmonstonei B.L.Rob .. Proc. Amer. Acad. Arts 38: 148. 1902. Exs.: Philippi F. X- 1884 (SGO 50579 holor;pus Phaca podocarpa Phi l.). Lathyrus mage/lanicus Lam .. Encycl. 2(2): 708. 1788 . Exs.: Luebert F & Kritzner L 1880. 11 -X-2003. Mui'íoz M 4464, 18-YII-2004 . Lupinus microcarpus Sims. Bot. Mag. 50: pi. 24 13. 1823 . Exs.: Luebert F & Kritzncr L 1890. 11-X-2003. *Medicago polymorpha L., Sp. PI. 2: 779. 1753. Exs.: Elórtegui S 78, 8-X II-2002. *7i·ijolium polym01phum Poir.. Encycl. 8:20. 1808. Exs.: Philippi F 2 167 s/t: Elórtegui S 44, 1-Xl-2002. FLACOU RTIACEAE rl::ara ce/as1rina D. Don, Edinburgh New Phi los. J. 10: 119. 1830. Exs.: Philippi F s/f, Elónegui , 18-X I-2003. FUMARIACEAE *Fumaria capreolata L., Sp. PI. 2:70 l. 1753. Exs.: Elórtegui. S, 7- IX-2002. GE RANIACEAE

*Erodium b01rys (Cav.) Bcrtol. , Amoen . Ita l. 35. 1819. Exs.: Philippi F s/f.

*Erodium cicwarium (L.) L' ll érit. ex Ait., !Ion. Kcw. 2:4 14.

1789.

Exs.: Elórtegui S, 3-IX-2002. Geranium skollshergii R. Knuth , Repet1. Spec. Nov. Regni Yeg. 34: 143. 1933. Exs.: Philippi F s/f, Elót1egui S. 3-IX-2002, Luebert F & Kritzncr L 1916, 11-X-2003 Obs.: Citada por Muñoz (2005) como G berterianum. HYDROPIIYLLACEAE Phace/ias ecunda J.F. Gmel.. Syst. Na t. ed. 13 2: 330. 179 1. E:rs.: Citada para Concón por Mufioz (2005) . Obs.: Erróneamente citada para Concón por Luebert (2005) como Phace/ia brachyamha. LAMIACEAE Sphacele salviae (Lindl.) Briq .. Bul l. Lab. Bot. Gen. Un iv. Geneve 1: 340. 1897. Exs.: Citada para Coneón por Mufioz (2005).

Stachys grandidentata Lindl., Bot. Reg. 13: t. 1080. 1827 . Exs.: Elóttegui S, 12- IX-2002. LAURAC EAE Oyptocarya alba (Mol.) Looser. Revista Un iv. (Santiago) 35( 1): 65. 1950. Exs.: Citada para Concón por Muñoz (2005).

19


20

LINA CE/\ E Limon macraei Benth. , Edwards' Bot. Reg. 16: pi. 1326. 1830. E.xs. : Philippi F s/f, Philippi s/f.

LOA !\ EA Loas a /rico/01· Ker.Gawl., Bot. Reg. 8: 667. 1822. E.xs.: Citada para Concón por Muñoz (2005). Scyplwmhus e/egans D.Don, in Sweet, Brit. Flow. Gard . 23 8. 1828. E.xs.: Elónegui S 25, 2 1-XI-2002, Lueben F & Kritzner L 1933, 28-XI-2003.

MALVACEAE Crislaria g laucophy//a Cav. var. eriamha (11. et A.) M. Muñoz, Bol. Mus. Nac. Hist. Nat. 45: 61. 1995 . E.xs.: Philippi F f, MoreiraA 675, 07-X-2002, More ira A 687, 07-X-2002, Elór1egui S, 1-X I-2002, Elónegu i S, 3-XII-2002, Lueber1 F & Kritzner L 1900, 11 -X-2003 . Sphaera/cea oblus!loba G. Don, Gen . Syst. 1:465 . 183 1. E.xs.: Lueben F & KritznerL 1957,2 8-Xl-2003.

MONIMIA EAE Pe umu ~

boldus Mol. . Sag. Stor. Nat. Chili 185. 1782.

Exs.: Citada para oncón por Muñoz (2005). NYCT/\G IN/\CEAE ¡\1/irabi/is pros/rala (R. et P.) ll eimerl, Beitr. Syst. Nyctag. 2 1. 1897.

Exs.: Reiche K s/f. ONAGRACEAE Cami~son ia

dento/a (Cav.) Reiche, /\na les Univ. Chile 98:482. 1897.

Exs.: Elór1egui . 7-IX-2002, Elór1egui S, 8-XI-2002, Elór1egui S 46, 22-X I-2002, Lucbcrt F & Kritzner L 19 18, 11 -X-2003. Clarkia lene/la (Cav.) F. H. Lewis et M.R. Lewis, Madroño 12(2): 34. 1953 .

Exs.: Philippi f, Elónegui S, Xl-2002. Oenolhera slrlcta Ledeb. ex Link, Enurn . !Ion. Berol. Ah. 1: 377. 182 1. E.xs.: Philippi F, X- 1894 (SG041379 sintypus O. glabrescens Phi l.), Philippi slf, Moore E slf, Elórtegui S, 20-

XI-2004. Obs. Oenothera glabrescens fue descrita por Philippi (1893) tanto para una planta de Arauco: Lebu (SGO 52837) corno para un segund o ejemplar reco lectado por F. Phi li ppi en Concón (SGO 4 1379). Munz ( 1937) anota a esta espec ie como sinónimo de O. odorata Jacq., (especie de distribución en Chile en Aysé n y Magallanes) pero indica que "gran parte del material que ha sido asignado a esta espec ie no tiene las márgenes de las hojas encrespada u onduladas, y a mi modo de juzgar, corresponde más bien a o. stricta". Dietrich ( 1977) efectivamente la indica como sinónimo de O. stricta ssp. stricta y cita como lectotipo al ejemplar de Le bu. Recientemente se ha encontrado el segundo ejemplar de Philippi, reco lectado en Concón, que corresponde a uno de los sintipos de O. g labrescens Phi l., pero Dietrich, sin percatarse de ello, lo indica en su determinación como O. stricta spp. stricta. Este ejemplar posee hojas con pocos dientes en los márgenes y tallo con pubescencia corta y adpresa. Por otra parte, Dietrich ( 1977) describe O. grisea, para una especie cultivada de semillas recolectadas en Valparaíso: Las Ventanas, y cultivada en


F. LUEB CRT y M.

K 1 Contribucoon al conocimiento de la llora ) \Cgctación de las dunas de Concón 21

el Jardí n Botánico de Dus'se ldorf en Alemania. Luego cita materi al adicional de esta úitima especie, de Ritoque, cerca de Concón . Quinleros cerca de Concón y dunas cerca de Conc ón y concluye: "especie conocida sólo de las dun as de Conc ón". Dice '"se reconoce por su pubescenc ia exc lusivamente "strigillose'· (pelos largos aplastados) y que es planta de apariencia gri s"'; por tales característi cas podría corresponder tamb ién a O. stricta. Oenothera picensis Phi l., Ana les Mus. Nac. Chile, Bot. 1891: 22. 1891 . &r:s.: Elórtegui S 58, 2 1-X l-2002, Luebet1 F & Kritzner L 1951 , 28-X l-2003. Elót1egui S, 20-X I-2004.

OXALIDACEAE Oxalis rnegalorrhiza Jacq. , Oxalis 33. 1794 . Exs. Philippi F s/f, Philippi s/f, More ira A 684, 07-X-2002, Luebert F & Kritzner L 1887, 11-X-2003 . Obs.: Citada para Concón como O. carnosa (Muñoz 2005). Oxalis micrantha Bert. ex Savi, Nuovo Giorn. Len., Sc i. 24 : 145. 1832. Exs.: Elónegui S, 7-IX-2002, Elórtegui S 88, 19-IX-2002. *Oxalis pes-caprae L., Sp. PI. 1:434. 1753. &r:s.: Elórtegui S, 7- IX-2002, Elórtegui S 80, 1-IX-2003, Muñoz M 4466, 18-VII-2004. Oxa/is rosea Feuillée ex Jacq ., Oxalis 25. 1794. &r:s.: Elórtegui S, 7-IX-2002.

PAPAVERACEA E *A rgemonesubfus!formis G.B. Ownbey, Brinonia 13:97. 196 1. Exs.: Casse ls B, 23-XI-1975 . PLANTAGINACEAE Plantago hispidula R. et P., Fl. Per. 1: 5 1. 1798 . Exs.: Philippi s/f, Philippi F, 1889 (SGO 56620 typus P. albida Phi l.), Elórtegui S, 25-X I-2003, Luebert F & Kritzncr L 1906, 11 -X-2003, Luebert F & Kritzner L 1932, 28-X I-2003. Plantago pachy neura Steud ., Flora 32:406. 1849. &r:s.: Philippi F s/f, Philippi s/f. Plantago rancaguae Steud., Flora 32:405. 1849. Exs.: Philippi F s/f.

PLUMBAG INACEAE Armeria maritima (Mili.) Willd., Enum. PI. 1:333. 1809. &r:s.: More ira A 683, 07-X-2002, Luebert F & Kritzner L 1946, 28-XI-2003. POLYGALACEAE Polygala gnidioides Willd., Sp. PI. 3(2): 878. 1802. &r:s.: Elórtegui S, 7-IX-2002, Elórtegui S, 11 -X-2002. POLYGONACEAE Chorizan/he vagina/a Benth. , Trans. Linn. Soc. London 17: 417. 1836. &r:s.: Elórtegui S, 1-XII-2002, Luebert F & KritznerL 1910, 11-X-2003.


22

Lastarriaea chilensis Remy, in Gay Fl. Chil. 5: 290. 1851 . E.xs.: Elórtegui S, 6-XIl-2002, Luebert F & Kritzner L 1924, 11-X-2003. Mueh/enbeckia hasllllata (Sm.) l. M . Jo hn st.. Contr. Gray Herb. 81: 88. 1928 . E.xs.: Ci tada para Cancón por Muñoz (2005). PORTULACACEAE

Calandrinia (Cistanthe) laxiflora Phi! .. Ana les Univ. Chile 85: 183 . 1893 . E.xs.: Philippi F f (SGO 60299 holot)pus), Luebert F & Kritzner L 1884, 11-X-2003 Obs. : No se ha hecho la combinación, pero figura como Cistanthe en Peralta ( 1993). Muñoz (2005) la cita como Cistanthe grandiflora (Lindl.) Caroli n ex Hershk. , especie muy afin dentro de un complejo cuyo estudio está pendiente.

Montiopsis ramosissima (H. etA .) D.l. Ford. , Phytologia 74(4): 276. 1993 . E.xs.: Philippi s/f. PRIMULACEAE

Anagallis alternifolia Cav. , lean. 6: 3. 180 l. E.xs.: Paulsen F s/ f. *AnagallisarvensisL. , Sp.Pl.l: 148. 1753. E.xs.: Elórtegui S, 7-IX-2002 . RHAM ACEAE

Colletia hystrix C!os, in Gay Fl. Chil. 2:32. 1847. E.xs.: Elórtegui S, 1-IX-2002, Luebert F & Kritzner L 1917, 11 -X-2003. ROSACEAE

Acaena trifida R. et P.. Fl. Per. 1: 67 . 1798 . E.xs.: MoreiraA 681 , 07-X-2002, Elórtegui S, 6-XII-2002, Luebert F & Kritzner L 1940, 28-XI-2003, Elórtegui S 77, 12-Xll-2003.

Margyricarpus pinnatus (Lam.) Kuntze. Rev is. Gen. PI. 3(2): 77. 1898. E.xs.: More ira A 685, 07-X-2002. Luebert F & Kritzner L 1905, 11-X-2003, Elórtegui S, Xll-2003. SANTALACEAE

Quinchamalium majus Brongn., Voy. Monde 229. 1829. E.xs.: Elórtegui S 62, 6-Xll-2002 . SCROPHULARIACEAE

Ca/ceo/aria corymbosa R. et P., Fl. Per. 1: 14. 1798. E.xs.: Elórtegui S, 3-IX-2002, Elórtegui S. 6-IX-2002. Luebert F & Kritzner L 1920, 11-X-2003. SOLANACEAE

Lycium chi/ense Bert., Mercurio Chileno 15: 693. 1829. Exs.: Moreira A 689, 07-X-2002, E1órtegui S, 31-X-2002, Luebert F & Kritzner L 1895, 11-X-2003. No/ana crassulifolia Poepp., in Froirep, otiz. Gebiet Natur -u. Heilk. ser. 1, 23:276. 1829. E.xs.: Philippi F (holotypus Dolia grandiflora Phi l.), Luebert F & Kritzner L 1882, 11-X-2003.


f . 1 UI· B[R"I ) ~l. MUÑOZ-SCIIICK 1 Contribución al tonocJm Jento de la llora) 1cgctación de la; dun:lS de Concón

23

Obs.: Citada para Concón como N albescens (Muñoz 2005).

Schi::anthus litoralis Phi l.. Anales Univ. Chile 91: 118. 1895. Exs.: Philippi F slf(SGO 55325,55326,55374 simipi). Schi::anthus porrigens Graham, Edinburgh New Phi los. J. 11: 400. 1824. Exs.: Muñoz M 2487, 1-XI-1989, MoreiraA676, 07-X-2002. MoreiraA 688. 07-X-2002.

*Solanum nigrum L., S p. PI.

1: 186. 1753 .

Exs.: Elórtegui S, 3- IX-2002.

So/anum pinnatum Cav., !con . 5: 23. pi. 439. 1959. Exs.: Elórtegu i S. 27- IX-2002. Luebert F & Kritzner L 1929, 11-X-2003, Luebert F & Kritzner L 19548. 28-X l2003. VALERIA ACEAE

Valerianajloribunda Phi l., Linnaea 18:70 l . 1856. Exs.: Steward D 41-9, 24-X-1976. l'aleriana /abata (1-l.et A.) 1-loeck .. Engl. Bot. Jahrb. 3:53. 1882. Exs.: Elórtegu i S, 29-Xl-2002, Luebert F & Kritzner L 1894, 11-X-2003.

VERBENACEAE

Glandularia porrigens (Phi l.) J.M. Watson et A.E. Hoffmann , PI. Altoandinas Fl. Silv. Chi le 150. 1998. Exs.: Philippi s/f, MoreiraA 678, 07-X-2002, Elórtegui S 63, 4-X-2002. Luebert F & Kritzner L 1909. 11-X2003, Luebert F & Kritzner L 1945, 28-X l-2003. Obs.: Incorrectamente citada para Concón como paulsenii (Muñoz 2005),) a que dicha combinación no ex iste: Verbena paulsenii Phi l. es considerada por A ce vedo ( 1951) como una variedad de V porrigens Phi l.(= e porrigens).

e

MAG OLIOPHYTA-LILIOPSIDA ALLIACEAE

Leucoc01y ne ixioides ( llook.) Lindl. , Bot. Reg. 15: sub t. 1293. 1830.

Exs.: Citada para Concón por Muñoz (2005). Nothoscordum striatellum (Lindl.) Kunth, En u m PI. 4:458. 1843. Exs.: Philippi F, X-1884 (SG04680 1, 46802simipi N. vernum Phi l.), Elórtegu i S 7. 23 Vlll-2002. Tristagma bivalve (Lindl.) Traub. PI. Life 19 : 61 . 1963

Exs.: Elórtegui S 82, 1-IX-2003. ALSTROEMERJACEAE

Alstroemeria hookeri Lodd. ubsp. recumbens (Herb.) Ehr. Bayer, Mitt. Bot. Staatssamml. München 24 : 149. 1987.

Exs.: MoreiraA 796, 02-XIl-2002. AMARYLLIDACEAE

Rhodophia/a ac/vena (Ker Gawl.) Traub, PI. Life 9: 60. 1953. Exs.: Muiioz M 2488, 1-XI-1989, Elórtegui S 5, 28-X-2002, Elórtegui S 5A, 29-Xl-2003, Luebert F & Kritzner L 1939, 28-XI-2003.


24

BROMELIACEAE Puya chilensis Mol. , Sag. Stor. at. Chili 160. 1782. Exs.: Citada para Con eón por Muñoz (2005). CYPERACEAE Carex setifolia Kunze ex Kunth , Enum. PI. 2:422. 1837. Exs.: Luebert F & Kritzner L 1922. 11-X-2003.

Scirpus nodosus Rortb., Descr. PI. Rar. 24. 1772. Exs.: Luebert F & Kritzner L 1948A, 28-XI-2003. DIOSCOREACEAE Dios corea bridgesii Griseb. ex Kunth , Enum. PI. 5: 358.1850. Exs.: Muñoz M 4462 {cf), 4463 ( <¡?). 18-Vff-2004.

Dioscorea heterophylla Poepp., Fragm. Syn. PI. 11 . 1833 . Exs.: Elórtegui S, 18-VIff-2005. Dios corea humifusa Poepp., Fragm. Syn. PI. 12. 1833. Exs.: Elórtegui S, 18-VIff-2005 . GrLLIES IACEAE Miersia chilensis Lindl., Bol. Reg. 12: sub t. 992. 1826. Exs.: Gay C 467 f. HYDROCHARITACEAE *Limnobium laevigatum (Humb. et Bonpl. ex Willd.) Heine, Adansonia, n.s. 8(3): 315. 1968 . Exs.: Solervicens J, 02- V-1970. IRIDACEAE 0/synium scirpoideum (Poepp.) Goldblart, yst. Bot. 15: 508. 1990. Exs.: Elórtegui S, 6-IX-2002.

Sisyrinchium arenarium Poepp., Fragm. Syn. PI. 3. 1833. Exs.: Philippi F s/f(SGO 47403 holotypus S. oligostachyum Phi l.), MoreiraA 677, 07-X-2002, Elórtegui S 14,

22-XI-2002. Sisyrinchium cuspidatum Poepp .. Fragm. Syn. PI. 3. 1833. Exs.: Elórtegui S 15, 22-XI-2002. LAXMA lACEA E (véase Guaglianone & Belgrano 2003) Trichopetalum plumosum (R. et P.) Macbr., Contr. Gray Herb. 56: 2. 1918. Exs.: Elórtegui S, 3-LX-2002, Elórtegui S, 1-2003. ORCHIDACEAE Bipinnulaflmbriata (Poepp.) l. M. Johnst., Contr. Gray Herb. 85:28. 1929. ETs.: MoreiraA 757, 16-Xl-2002, Muñoz M 4461 , 18-Vll-2004.

Chloraea bletioides Lindl., Quart. J. Sci. Lit. Arts 1: 50. 1827.

Eu.: Citada para Concón por Muñoz (2005).


F. LUEBERT ) M. MUÑOZ-SCIIICK 1 Con lribución al conocimicmo de la flora ~ vegetación de las dunas de Cancón 25

POACEAE Bromus berteroanus Colla, Mem. Reale Accad. Sci. Torino 39: 25. t. 58. 1836.

Eu.: Luebert F & Krilzner L 1889A, 11-X-2003. Bromus cebadilla Sleud., Syn.Pl. Glumac. 1: 32 1. 1854.

Exs. : Luebert F & Kritzner L 1893, 11-X-2003.

*Bromus rigidus Rolh, Bot.Mag. (Romer el Us1eri) 4( 10): 21. 1790. Exs.: Luebert F & KritznerL 1897, 11-X-2003, Luebert F & KritznerL 1908, 11-X-2003. Chascoly trum subaristatum (Lam.) Desv.. Nouv. Bull. Sci. Soc. Philom . Paris 2: 190. 181 O. Exs.: Luebert F & Kritzner L 1925, 11-X-2003. Luebert F & Kritzner L 1949, 28-X1-2003. Distichlis spicata (L.) Greene, Bull. ealif. Acad . Sci 2:4 15. 1887. Exs.: Mufioz e & Johnson GT 2542,22-XI-1 94 1. Fes tuca ef. tunicata E. Desv., in Gay Fl. ehil. 6: 434. 1854. Exs.: Luebert F & Kritzner L 191 2, 11-X-2003. Hordeum chilense Roem. el Schult. , Syst. Yeg. 2: 796. 1817. Exs.: Philippi F, X-1884 (holotypus Hordeum apertum Phi l., fragmenlo y foloex USen SGO), MuñozC &

Schick R 1540, 8-1-1941 , Muñoze &Johnson GT2535, 22-XI-1941 , Luebert F & Kritzner L 1891 , 11-X-2003. *Hordeum leporinum Link, Linnaea 9( 1): 133. 1834. Exs.: Luebert F & Kritzner L 1889, 11-X-2003. Impera/a condensa/a S1eud., Syn. Pl. Glumac. 1:431. 1855 [1854). Exs.: Luebert F & Kritzner L 1952, 28-XI-2003. Jarava speciosa (Trin. et Rupr.) Peñail., Gaya na. Bol. 59( 1): 33. 2002. Exs.: Muñoze & Johnson GT2538, 22-X1-1941 , Luebert F & Kritzner L 1931 , 28-X1-2003.

*Parapholis inCIIrva (L.) C. E. Hubb., Blumea Suppl. 3: 14. 1946. Exs.: MuñozC&Johnson GT2539, 22-XI-1941. *?aspa/u m distichum L., Syst. Na t. (ed. 10) 855. 1759. Exs.: Muñoz e & Schick R 1538, 8-1-1941. Piptochaetium montevidense (Spreng.) Parodi, Revista Fac. Agron. Veterin. (Buenos Aires) 7(1): 163 .

1930. Exs. : Phi1ippi F, X-1884 (SGO 57333, holotypus P. granulatum Phi l.), Phi1ippi F s/f(SGO 45087, holotypus P. humile Phi l.), MufiozC & Johnson GT2534, 22-XI-1941, Luebert F & Kritzner L 1938, 28-XI-2003. Poa cumingii Trin., Mem. Acad. Imp. Sci. Saint-Pelesbourg Ser 6,Sci. Math., Seconde Pt. Sci. Nat. 4,2( 1): 66.1836. Exs.: Philippi s/f, Philippi F, X-1884 (holotypus P. dialytostachya Phi l.), Philippi F, X-1884 (holotypus P. stachyoides Phi l.), Mufioz e & Johnson GT 2537, 22-XI-1941 , Luebert F & Kritzner L 1953, 28-XI-2003. Polypogon e f. interruptus Kunth, Nov. Gen. Sp. 1: 134, t. 44. 1815 [ 1816].


26

BOLETIN DEL MUSEO NACIONAL DE HISTORIA NATURAL CHI LE

Exs. : Muñoz C & Schick R 1539, 8-1-1941 , Muñoz C & Joh nson GT 2536, 22-XI-1941 .

*Polypogon semivenicillaws (Forssk .) Hy l., Uppsa la Univ. Arsskr. 7: 74. 1945. Exs.: Muñoz C & Schick R 154 1-1 543, 8-1-1941.

* Vulpia bromoides (L.) Gray, Nat. Arr. Brit. PI. 2: 124 . 1821. Exs.: Muñoz C & Johnson GT 2540, 2-X I-1 94 1. Vulpia antucensis Trin ., Linnaea 10: 303. 1836. Exs.: Luebert F & Kritzner L 1921 , 11-X-2003. POTAMOGETONACEAE PoramogeronpusillusL.,S p-Pl. 1: 127.1753 . Exs.:SparreB 11 009, 16-XI-1954.

Sruckenia pectina/a (L.) Bomer, Fl. Deut. Vol k 7 13. 1912. Exs.:SparreB 11 010, 16-X I-1 954. TECOP HILA EACEAE Conanrhera bifolia R. et P., Fl. Per. 3:68, tab. 30 1, fig. a, 1802. Exs.: Philippi s/f, Muñoz M 2489, 1- 11 -1989, Elórtegui S, 24-X-2002. VEGETACIÓN En e l área de las Dunas de Concón pueden ident ific arse 4 asociaciones vegetales que han sido descritas respecto a su fi s ionomía y principales espec ies (Serey el al. 1976, Luebert2005). En este trabajo se a na liza en detalle la variación tlorística de las asoc iaciones y se discute en el contexto regional , sobre la base de los antecedentes vegetaciona les previamente publicados para el resto de las dunas litorales de Chi le central. l . Asociación Ambrosio chamissonis Poo-A mbrosietum chamissonis Kohler 1970, Tab. 3, lnv. l . = Matorra l de Ambrosio chamissonis (Luebert 2005) Se ubica sobre sustratos altamente móviles de la duna holocénica libre. La composición de especies registrada en e l área de estudio incluye Ambrosio chamissonis, Bromus rigidus, Oenolhera picensis, Senecio paucidenlalus, Poa cumingii y Phacelia secunda. Poa cumingii podría corresponder a Jo que Kohler ( 1970: Tab. 6) determinó corno Poa aff.lanuginosa, aunque sin citarla para Concón. La presencia de Poo-Ambrosierum chamissonis en Concón ya había sido documentada por Kohler ( 1970) y, aunque no de manera explícita, por Serey el al. ( 1976). Ambrosio chamissonis es capaz de mantenerse sobre sustratos móvil es debido a que puede res istir ciertos grados de cubrimiento por la arena (Kohler & Weisser 1966). De acuerdo con Kohler ( 1970), esta asociac ión se distribuye desde las dunas del sur de Quintero (32°45 'S) hasta e l área de Constitución (35°20'S). 2. Asociación Bahía ambrosioides - No/ana crassulifolia Bahio ambrosioidis-Nolanelum crassulifoliae Luebert ass. nova. Tab. 3, lnvs. 2-3, Hololypus: Inv. 2. = M atorral de Bahia ambrosioides - No!a na crassulifolia (Luebert 2005) Esta asociación se restringe a los roqueríos litorales, donde Bahia ambrosioides y No/ana crassulifolia son dominantes y casi las únicas especies presentes con abundancias bajas. Pero en algu-


F. LUEBERT Y M. MUÑOZ-SCIIICI( 1 Con tnbución al conocimiento de la llora ' \cgctación de las dunas de

oncón 27

nos sectores donde la formación rocosa se extiende hacia e l interior, la composición florística se diversifica (Cuadro 3) y la cober1ura tota l se incrementa hasta ca. 100%, destacando la presencia de Haplopappus chrysanthemifolius, Eryngium paniculatum, Lathyrus magellanicus, Adiantum chilense var. hirsutum,

Polyachyrus poeppigii, Calandrinia (Cistanthe) laxijlora. Lycium chilense. Bipinnula fimbria/a y Oxalis megalorrhi::a. Esta asociación, está local mente bien individualizada tanto por su composición florística corno por su pos ición ecológica. aunque a lg una s especies características como Oxalis megalorrhi::a. Eryngiwn paniculatum (Cuadro 3) y Scirpus nodosus (Serey et al. 1976) transgreden el ámbito de la asociación. Otras espec ies. que también forman pane de l elenco flori stico de esta asociación, ti enen un rango de distribución local más amplio (e.g. Ageratina glechonophylla, Alstroemeria hookeri ssp. recumbens; Baccharis macraei, Carpobrotus aequilaterus, C uadro 3, erey et al. 1976). No ha sido previamente desc rita para otros sistemas costeros. aunque s us e pecics dominantes (e.g. No /ana crassulifolia [Johnston 1936). Bahia ambrosioides [EIIison 1964), Baccharis macraei [Hellwig 1990)) se extienden ampliamente en el litoral chileno.

3. Asociación Chorizamhe vaginata- Carpobrotus aequilatems ¡\1/argyricarpo-Chorizanthelllm t•ag inatae Kohler ex Rarnírez, San Martín et San Martín 1992. Tab. 3. lnvs. 5-6. Locotypus (designado aquí): Kohler 1970: 124, Tab. 14, lnv: 12. = Matorral de Chori::.anthe vagina/a y Carpobrotus aequilaterus (Luebel1 2005) = Chorizanthe vagina/a Gesellschaft 8 (Kohler 1970) Matorra l rastrero que se ubica en las á reas consolidadas de la duna holocénica. Las especies dominantes indiscutibles son Chori::.an/he vagina/a y Carpobrotus aequilmerus, a las que se asocian un conjunto divers ificado de arbustos bajos, plantas vo lu bles y geófi tas (Cuadro 3). Es pos ible incluir los inventarios presentados dentro de !vlargyricarpo-Chori::.anthetum vaginatae, pero con algunas especies transgresoras de distribución septen trional (e.g. Cl·istaria glaucophylla var. eriantha, véase Cuadro 3) que seña lan un carácter transicional de las dunas de Co ncó n respecto a las unidades regiona les del norte y del centro previamente definidas por Kohler ( 1970). Esta unidad está muy estrechamente relacionada con la asociación de Colletia hystrix-Neoporteria subgibbosa (=Eriosyce subgibbosa) (Kohler 1970: 126), de la que los inventarios aq uí presentados se diferencian por la ausencia de N. subgibbosa y la presenc ia de Ch. vagina/a. En la interpretación de Ramirez el al. ( 1992), Margyricarpo-Chorizanthetum vaginatae se distribuye desde las dunas de Longotorna (32 ° 12 ' S) hasta las de ltata (36°30'S) (Koh ler 1970).

4. Asociación Schinus polygama- Colletia hystrü: Colletio hystricis-Schinetum polygamae Luebcl1 ass. nova. , Tab. 3. lnvs. 6-12. Holotypus: lnv. 10. = Matorral de Schinus polygama y Haplopappus uncinatus (Luebe11 2005) = ?Schinetum Pisa no 1956 Matorral esclerótilo dominado por Schinus polygama, Colletia hystrix y Haplopappus uncinatus, que se ubica sobre la duna pleistocénica en terrenos consolidados. En la medida que se aleja de la influencia marina, la vegetación pierde componentes típicos de las dunas como Carpobrotus aequilaterus y Alstroemeria hookeri ssp.recumbens (Cuadro 3, lnvs. 6-1 O) y se incrementa la par1icipación de elementos más propios del matorral esclerófilo corno Schinus latifolia, Peumus boldus y Quillaja saponaria (Cuadro 3, lnvs.ll-12). Estas dos si tuaciones, que también fueron identificadas por Kohler ( 1970: Tab. 16) en las dunas de Concón , corresponden a las variantes Carpobrotus aequilaterus y Schinus latifolia respectivamente, esta última correspondiente a la transición con los bosques esclerófilos de la clase Lithraeo-Cryptoca1yetea Oberdorfer 1960. En térrninos dinámicos, Kohler ( 1970) y Rarnírez el al. ( 1992) han planteado que la primera de e llas corresponde a una etapa sucesional con especies pioneras más temprana que la segunda. El aspecto achaparrado que presenta este tipo de vegetación esclerófila es favorecido por los fuer1es vientos que sop lan desde la costa (Looser 1944). De acuerdo con los antecedentes proporcionados por Kohler ( 1970) esta asociació n tiene una distribución restringida a la costa de


28

BOLETIN DEL MUSEO NACIONAL DE HISTORIA NATURAL CHILE

la Región de Val paraíso alcanzando las localidades de Pichidangui (ca. 32°S) por el norte Y El Tabo (ca. 33o30'S) por el sur. Al parecer, Pisano ( 1956, 1966) ya había sugerido la existencia de esta asociación o una similar (Schinetum) para las comunidades costeras de matorrales de Chile central. CUADRO 3. Cuadro fitosociológico de las asociaciones , egetales presentes en las dunas de Concón. Inventario N• Altitud (m) Expos ici ó n Pendiente (%) Cobertura (% ) Area (m2) Poo-Ambrosietum chamissonis Ambros ía chamissonis Bromus rigidus Oenothera picensis Senecio paucidentatus Poa cumingii

1

2

3

4

120 E 30 50 50

50

60

100

100 90 100

100 100 50

30 90 100

o

o

o

125 SE 15 70 200

+

6

7

8

9

1o

11

12

140 p 5 80 50

130 p

140 NO 10 70 100

100 p

100 1' 5 90 100

130 1

170 NE 5 70 200

o 70 200

o 90 100

+

m

Phacelia secunda Bahio ambrosioidis-Nolanetum crassulifoliae Adiantum chilense var. hirsutum + Nolana cass ulifolia Lathyrus magellanicus + Polyachyrus poeppig ii + Calandrinia (Cistanthe) laxinora + Haplopappus chrysanthemifo lius Mathewsia foliosa Bahia ambrosioides 2 Lycium chilense + Bipinnula fimbriata + Oxalis megal orrhi za + Eryngium paniculatum Scirpus nodosus + Gnaphalium cheiranthifo lium + Poa sp llordeum chilense Hordeum leporinum ,\1 a rgyrica rpo-Choriza n thetu m vaginatae Chorizanthe vaginata 2 Schizanthus porrigens Chenopodium petiolare Tweedia birostrata Armería marítima Polygonum sp. Jarava spcciosa Colletio hystricis-Schinetum polygamae Haplopappus uncinatus Schinus polygama Solanum pinnatum Pinus radiata Maytenus boaria enecio viscosissimus Schinus latifolia Gnaphalium robustum Muehlenbeckia hastulata Lobelia excelsa

o 70 100

+ +

3

+ + 1 2 +

+

+

+ +

+ + + 2

+

+ 2 + (+)

+

1 (+)

+ (+)

+ + +

(+) + +

(+) (+) (+)

1 2 +

1 (+ ) + (+)

1 2 + 1 + (+) 1

+

+ + 1 +


F. LUEBERT ) M. MUÑOZ-SCI-IICK 1 Contribución al conocimielllo de la flora y vegetación de las dunas de Concón

29

CUADRO 3. (continuación) Inventario No

2

Carpobrotus aequilaterus Alstroemeria hookeri ssp. recumbens

2

+

6

3

+

Senecio bahioides Rhodophiala advena Triptilion cordifolium Euphorbia ponulacoides Scyphanthus elegans Trichopetalum plumosum Conanthera bifolia

2 +

3

+

+ + + + + +

1 2 1

Lupinus microcarpus

1

+

2 r r r + 1

1 + + + (+) + +

1 + + +

1 1 1

1

1

+ +

+ +

1

+ 3

1 (+) + 3

+ 1 +

1 1 +

r 1

2

+ r

+ + 1 1

2

10

11

2 (+)

+

+

+

2 + + (+) +

r +

1 1

12

1 + +

1

1 2

2 3 1 2 +

2 +

+ 1 +

2 +

2 2 1 2 r + 1 2 +

+

+

+ +

1

1 +

+ +

+

9

+

2

1

Piptochaetium montevidense Glandularia porrigcns

+

+

Colletia hystrix Baccharis macraei Margyricarpus pinnatus Ephedra chilensis Stach)S grandidentata Cristaria glaucophylla var. enantha Puya chilensis Valeriana lobata Quinchamalium majus Planlago hispidula Ageratina glechonophylla ll)pochaeris mínima Gamochaeta stachydifolia Festuca cf. tunicata

+

2 1

1

2 (+) 1 + 1 1

+ 2 1 1

1 +

Otras especies: Lmum macraer (+)en 6. 1 en 7: Avena sp (+)en 6. 1 en 7,+ en 9; Nassella chrlensis 2 en 8, 1 en 10, ramOSISSinW + en 5_ + en 9. + en 1O; Ca/ceo/aria corymbosa + en 3, 1 en 4. + en 9; Astragalus berterianus 1 en 9, +en 10. 1 en 12: Polygonum sp. +en 4. +en 7: Cuscu/a chrlensls +en 10, +en 12: Acaena tr!fida r en 5, r en 10, Clrr)>st1111hem01des monilrfera 1 en 2, (+) en 8: Clrascolylrum subarrs/atum + en 2. + en 9, +en 11: Chaeramlrera /mearis + en 5, + en 7: Leuclrerra cf. ohgoceplrala + en 4, r en 9: Lobelra poóplrylla + en 12: Eclrmopsis chi/oensis 1 en 8, + en 9: Carex setifolia 1 en 8. + en 9: S1syrinchium arenariwn + en 8; Impera/a condensa/a + en 12~ Lastarriaea chi/ensis + en 8. +en 9: Camissonw dentara+ en 9. r en 10: Jídpia bromordes 3 en 11. Alonsoa meridionalís 1 en 11. Solanurn nigntm + en 11. Dioscorea bridgesli + en 6: C/arkia lene/la + en 4; Bromus cebadilla + en 3: Peumus boldus +en 11: Cestntm parqui + en 11 : Centaurea chrlensis + en 4; Baccharis lrnearis + en 12; A:ara ce/astrina r en 8, Vicia sp. r en 3: Rrcinus communis (+)en 8: Quillaja saponarra (+)en 11: Goclrna1ia fa/ro/asa(+) en 12: (+)en 12; He/enium aromaticum (+) en 12; Sphaera/cea ob/usdoba (+) en 6: Arrsteg11ietia salvia 2 en 9, l'u/pia antucensis 1 en 9; Schi:ope10/on gayanum 1 en 9; Uthrea caustica + en 9; Geramum skorrsbergii + en 9: Cl)ptantha glomerata + en 9: Adialllum scabntm. Cardionema

Localidades: 1: Sector ·'El Hoyo .. (duna holocenica libre). 28-XI-2003 2: ··casa de piedra" (roqueríos costeros). 28-XI-2003 3: Roca '·Bo locco .. (roqueríos costeros), 11-X-2003 4: Cresta duna sur- O (duna holocénica consolidada). 28-XI-2003 5: Cresta duna sur (duna holocénica consolidada), 28-XI-2003 6: Pinos (duna plcistocénica), 28-XI-2003 7: Pinos (duna plcistocénica). 28-XI-2003 8: "La Estepa'' (duna plcistocénica), 28-XI-2003 9: '· La Estepa' (duna pleistocenica), 11-X-2003 1O: '· La Estepa' (duna pleistocénica), 28-XI-2003 11: Pinos (duna pleistocénica). 28-XI-2003 12: Pinos- RPC (duna pleistocénica). 28-XI-2003


30

BOLETIN DEL MUSEO

ACIONAL DE IIISTORIA NATURAL. CHILE

En concordancia con los datos presentados en la Cuadro 3 y los antecedentes proporcionados por Kohler( 1970), Serey etal. (1976), Balduzzi e1al. (1981). Eskuche(1992) y Ramíreze/ al. (1992) la vegetación de las dunas de Concón puede ser encuadrada en el siguiente esquema sintaxonómico: Ambrosietea clwmissonis Kohler 1970 + Ambrosiewlia chamissonis Kohler 1970 · Polygonion sanguinariae Kohler 1970 l . Poo-Ambrosietum chamissonis Kohler 1970 Gutierrel}o- Trichocereetea Oberdorfer 1960 + Sawrejo-Puyewlia chilensis Balduzzi. Serey, Tomaselli et Villaseñor 1981 · Carpobrolo aequilaleri-Baccharidion macraei Luebert al/. nova prov. 2. Bahio ambrosioidis-Nolanel!lm crassulifoliae Luebert ass. nova. 3. Margyricmpo-Chori::.amhelum vaginatae Kohler ex Ramírez, San Martín et San Martín 1992. 4. Collelio hyslricis-Schinetum polygamae Luebert ass. nova.

La propuesta de una nueva alianza provisional dentro del orden Saturejo-Puyetalia chilensis identifica las comunidades vegetales costeras de matorrales con presencia de Puy a chilensis, Co/lelia hyslrix, Eryngium panicu/atum y Ephedra chi/ensis (clase Gutierre::.io-Trichocereetea y orden SaiUrejoPuyelalia chi/ensis), claramente diferenciadas de el resto de las alianzas propuestas hasta ahora por un conjunto diversificado de especies de las dunas, entre las que destacan Carpobrotus aequi/aterus, Alsrroemeria hookeri ssp. recumbens. Baccharis tracraei, Margyricarpus pinnatus , Stachys grandiden/ala, la/eriana /abara y Quinchamalium majus (véase Cuadro 4). Estos matorrales contactan catenalmente con los bosques esclerófilos interiores de la clase Lithraeo-OJ'Ptocaryetea, de los que constituyen comunidades de sustitución en situaciones de degradación antrópica (Oberdorfer 1960). Según los datos del Cuadro 4, la alianza SOiurejion gil!iesii Oberdorfer 1960, con las asociaciones Gutierre::.io-Rosmarinifolierum y Col!etio-Fabianetum, no presenta especies características propias (Cuadro 4, número de orden 1 y 2). CUADRO 4. Síntesis de las asoc iaciones de la clase Gutierre=io-Trichocereetea. Número de orden Número de im entanos

1

2

3

Gutierrezio-Trichocereetea & Saturejo-Puyetalia chilcnsis Puya chtlensis 1 1 Colletia hystrix 3 Eryngium paniculatum 1 Ephedra chilensis Satureja gtllíesií 2 3 Baccharis linearis 2 2 Echinopsis chiloenSIS 1 Muchlenbcckia hastulata 1 Oxalis megalorrhiza Twecdia birostrata Nassclla chilensis 2 Carex se ti folia Gochnatia foliolosa Puyion coeruleae Chusquca cumingii Colliguaja odorifera Pyrrocactus sp. Mutisia linearifolia Dioscorea heterophylla Puya coerulea

3 8

V V V V

2

V

2

1

1 2

2

11 V

2

1

IV

1 1

V 111 11

5

6 2

1

1 IV V

1

2

1

V V IV V V 111 IV V

8 2

4 6

11 1 1 11 JI 11

2

1 11 V V V 11 IV


F. LUEBERT ~ M. MU - OZ-SC HICK 1 Contribuci贸n al conoc imiento de la nora l ' egetaci贸n de las dunas de Conc贸n 3 1

CUi\DRO 4. (co ntinu aci 贸n) Numero de orden Numero de in ventarios Carpobroto acqui latcri-Baccharidion macraei Carpo brotus acquil aterus Alstroemeria hookeri ssp. rec umbens Baccharis mac rae i Marg) ri carpus pi nnatus Stac h)S grandident ata Calceolari a cor) mbosa Valeri ana lobata Quinchamalium maj us Plantago hispidula Ageratin a glechonophyll a 1-i ypochae ris minima Gam ochaeta stac hydifoli a Festuca acanth ophylla Lupinus microcarpus Pipt oc haetium montevid ense Glandul ari a porrigens Se nec io bahioides Rhodophiala advena Triptil ion cordi folium Euphorbia portul acoides Scyphanthu s elegans Tri chopetalum plumos um Conanthera bifolia G utierr czio - Rosrna rin ifolietu m Gutierrezia resinosa Colletio-Fa bianctu m Baccharis concava (?) Fabi ana imbri cata Mutisia subul ata Calceolari a th yrs in ora Puyctum coeruleae Linum mac rae i Chloraca di ssoides Cheilanthes glauca Adcsmi a exilis Trifolium glomeratum Flourens ia thurifera Vicia vicina Viola portales ia var. integerrima Calceolari a polifolia Glandul ari a bertcri Puyo-Trichocerecturn chilensis Puya berteroniana Podanthus mitiqui Tri stcrix corymbos us Chcilanthes hypolcuca

1

4

2

6

2

2 2 2 2 1 1 1 1 1 2 1 1

2

V

IV V V

IV V

1 1 V

8 2

6 2 2 2 2 2

1 2 2 2 1 2 1 1 1 2 1 1 1 1 1 1

V V 111 111 IV 1 IV 111 11 11 1 1 11 1 1 11 IV IV IV .111 111 1 1

1 1 1 2 1 1 1 1

1


BOLETIN DEL MUSEO NACIONAL DE HISTORIA NATURAL, CHILE

32

CUADRO 4. (continuaci贸n) Numero de orden Numero de inventarios Bahio ambrosioidis-Nolanetum crassulifoliae Adiantum chilense var. hirsutum Nolana crassulifolia Lathyrus magellanicus Polyach) rus poeppigii Calandrinia (Cistanthe) Jaxinora Haplopappus chrysanthcmifolius Mat he\\sia foliosa Bahia ambrosioides Lycium chilense Bipinnula fimbriata Scirpus nodosus Gnapha lium cheiranthifolium Poa sp 1lordeum chilense 1lordcum Jeporinum Marg) ricarpo-Chorizanthctum vaginatae Chorizanthe vaginata Schizanthus porrigcns Chenopodium petiolare Armeria maritima Polygonum sp. Jarava spcciosa Co llctio h) Sirici s- chinctum polygamac 1laplopappus uncinatus Schinu polygama Solanum pinnatum Maytenus boaria Senecio viscosissimus Schinus latifolia Gnaphaltum robustum Lobelia excelsa Acompa帽antes Vulpia myuros Cestrum parqui Alstroemeria pulchra Triptilion cordifolium Koeleria phleoides Quinchamalium chilense isyrinchium sp. Adesmia sp. Polygala thesioides Cardionema ramosissima Cristaria glaucophylla var. eriantha Astragalus bcrterianus Polygonum sp. Cuscuta chilensis Acae na tri lid a Chrysanthemoides monilifera Chascolytrum subaristatum Chaetan thcra lineari s Leucheria oligocephala Lobelia polyphylla Sisyrinchium arenarium Schinus polygama lmperata condensata Lastarriaea chilensis

1

2

2

3

3 8

4

5

6

6

2

2

8 2

2 2 2 2 2

1 2 2 2

2

V V 11 1

JI JI JI 1

V

11 111 11 1

JI

2 2 2 2 2 2 1 1


F. LUEBERT Y M. MUÑOZ-SCHICK 1 Contribución al conocimiento de la llora y vegetación de las dunas de Concón

33

CUADRO 4. (continuación) Número de orden Número de inventarios

1 2

2

3

8

Camissonia dentata Vulpia bromoides Alonsoa meridionalis Solanum nigrum Dioscorea bridgesii Clarkia tenella Bromus cebadilla Peumus boldus Centaurea chilensis Azara celastrina Vicia sp.

4 6

6

8

2

2

11

Ricinus communis

Quillaja saponaria Helenium aromaticum Sphaeralcea obtusiloba Aristeguietia salvia

Vulpia antucensis Schizopetalon gayanum Solenomelus pedunculatus Lithrea caustica Geranium skottsbergii Noticastrum sericeum Cryptantha glomerata Adiantum scabrum Bromus rigidus

11 11 111 11

Poa cumingii Linum macraei Avena barbata Pinus radiata

1 2

Procedencia de los inventarios: 1: Cutierrre=IO-Rosmarinifohetum (Oberdorfer 1960: 40, tab . 10) 2: Colletio-Fabianetum (Oberdorfcr 1960: 40, tab. 1O) 3: Puyetum v10/aceae (Villaseñor y Serey 1980. tab. 1: 1) 4: Puyo-Trichocereetum chilensis (Villaseñor y Serey 1980. tab. 1: 11) 5: Baluo ambrosioidis-Nolanetum crassulifoliae (este trabajo, cuadro 3, lnvs . 2-3) 6: Margyncarpo-Chonzanthetwn vaginatae (este trabajo, cuadro 3. lnvs. 4-5) 7: Colletio hystricis-Schinetum polygamae variante Carpobrotus chi/ensis (este trabajo, cuadro 3, lnvs. 6-10) 8: Colletio hystricis-Schinetum polygamae variante Schinus latifolia (este trabajo, cuadro 3, lnvs. 11-12) REFERENCIAS BIBLIOGRÁFICAS ACEVEDO, R. 1951 Índice específico de las Verbenáceas chilenas. nuevas o críticas del Herbario del Museo Nacional. Bol. Mus. Nac. Hist. Nat. 25: 35- 70. BALDUZZI, A., SEREY, 1., TOMASELLI. R. & VILLASEÑOR, R. 1981 New phytosociological observations on the Mediterranean type of clímax vegetation of central Chile. Atti 1st. Bot. Lab. Critt. Pavia ser. 6 I 4: 93-112. BRAUN-BLANQUET, J. 1979 Fitosociología. Bases para el estudio de las comunidades vegetales. Blume Ediciones, Madrid. CABRERA, A.L. 1949 El género Senecio en Chile. Lilloa 15: 27-501. CALDICHOURY. R. 200 Análisis de la vegetación en cronosecuencias dunares campo de dunas Santo Domingo- El Yali. InvesL Geogr.

34: 17-28.


34

BOLETIN DEL MUSEO NA !ONAL DE III STOR IA NATURAL CIII LE

DIETRICH. W. 1977 The South American species ofOenothera (Raimannia. Renneria: Onagraceae). An n. Missouri Bot. Gard. 64: 425-626. DONOSO. T. 1974 Observaciones preliminares sobre la vegetación de las Dunas de Llico (34°46' S. 72°05' W.). provincia de Curicó. Notic. Mens. Mus. Nac. Hist. Nat. 18 (2121213): 11-13. ELLISON. W.L. 1964 A systematic study ofthe genus Bahia (Compositae). Rhodora 66(76::>): 67-86: 66(766): 177-2 15: 66(768): 281-311. ELÓRTEGU I. S. (ed.) 2005 Dunas de Concón: El desafío de los espacios silvestres urbanos. Taller La Era. Viña del Mar. ESKUCIIE. U. 1992 La vegetación de las dunas marítimas de América Latina. Bosque 13( 1): 23-28. GUAGLIANONE. R. & BELGRANO. M. 2003 Una nueva especie de Trichopetalum (Laxrnanniaceae) y nueva cita del género para Argentina. llickenia 3(46): 189-194. 1-lALL. II.M. 1928 The genus f!aplopappus . A phylogenetic study in the Compositae. Publ. Carnegie lnst. Wash. 389: 1-39 1. IIELLWIG F.H. 1990 Die Gattung Baccharis L. (Compositae- Asteraceae) in Chile. Miu. Bot. Staatssamml. München 29: 1-456. JOHN TO . I.M . 1936 A study of the olanaceae. Proc. Amer. Acad. Art. Se. 71: 1-87. KOI-ILER, A. 1970 Geobotanische Untersuchungen an Küstendünen Chiles zwischen 27 und 42 Grad. südl. Breite. Bot. Jahrb. Syst. 90: 55-200. KOHLER,A. & WEISSER. P. 1966 Contribución al problema de los neófitos: Ambrosio chamissonis (Less.) Greene en Chi le. Bol. Univ. Chil e 69-70: 62-68. LOOSER. G 1944 Anotaciones fitosociológicas sobre la región de Quintero. Revi sta Univ. (Santiago) 29:27-33. LUEBERT. F. 2005 Comunidades vegetales. En: Dunas de Concón: El desafío de los espacios silvestres urbanos (Elórtegui. S. ed.). p. 22-27. Taller La Era. Viña del Mar. MA RÍQUEZ, H. 2005 Origen y evolución geomorfológica de las dunas de Concón. En: Dunas de Concón: El desafio de los espacios silvestres urbanos (Eiórtegui, S. ed.). p. 12-19. Taller La Era, Viña del Mar. MARTICORE A. C. & QUEZADA, M. 1985 Catálogo de la flora vascular de Chile. Gayana Bot. 42: 1-157. MUELLER-DOMBOI , D. & ELLENBERG H. 1974 Aims and methods ofvegetation ecology. John Wiley and Sons, New York. MUNZ. P.A. 1937 Las Onágraceas de Chile. Revista Univ. (Santiago) 22:241-281. MUÑOZ, C. 1960 Las especies de plantas descritas por R.A. Philippi en el siglo XIX. Ediciones de la Universidad de Chile. Santiago. MUÑOZ- CHICK. M. 2005 Flora dunar. Historia botánica del lugar En: Dunas de Concón: El desafío de los espacios ilvestres urbanos (Eiórtegui, S. ed.), p. 28-40. Taller La Era. Viña del Mar. OBERDORFER, E. 1960 Ptlanzensoziologische Studien in Chile. Ein Vergleich mil Europa. Flora et Vegetatio Mundi 2: 1-208. PERALTA, l. 1993 Di tribución del género Cistanthe Spach (Portulacaceae) en Sudamérica. Parodiana 8(2): 153- 158. PI-IJLIPPI, R.A. 1856 Plantarum novarum chilensium. Centuria tertia. Linnaea 28: 705-752.


F. LUEBERT Y M. MUÑOZ-SCHICK 1 Contribución al conocimiento de la nora y -egetación de las dunas de Concón

35

PHILIPP I. R.A. 1893 Plantas nuevas chilenas de las familias que corresponden al tomo 11 de la obra de Gay. Anales Univ. Chile 84: 619-634. PHILIPPI. R.A. 1894 Plantas nuevas chilenas de las familias que corresponden al tomo 111 de la obra de Gay. Anales Univ. Chile 88: 245-292. PISANO. E. 1956 Esquema de clasificación de las comunidades vegetales de Chile. Agronomía 2: 30-33. PISANO, E. 1966 Zonas biogeográficas. En: Geogratia Económica de Chi le, Primer Apéndice. p. 62-73. Corporación de Fomento de la Producción. Santiago. POEPPIG E. 1833 Fragmentum synopseos plantarum phanerogamarum annis MDCCCXXVII ad MDCCCXXIX in Chile lectarum. Lipsiae. RAMÍREZ. C.. SAN MARTÍN. C. & SAN MARTÍN, J. 1992 Vegetación y dinámica vegetacional en las dunas litorales chilenas. Bosque 13( 1): 41-48. REICHE. K. 1901 Estudios críticos sobre la flora de Chile. Anales Univ. Chile 109: 5-80. REICHE. K. 1902 Estudios críticos sobre la flora de Chile. Anales Univ. Chile 111: 151-1 96. SAN MARTÍN, J .. RAMÍREZ. C. & SAN MARTÍN, C. 1992 La flora de las dunas chilenas y sus adaptaciones morfológicas. Bosque 13( 1): 29-39. SEREY, 1.. SILLARD, C. , PIZARRO. N. & RODRÍGUEZ, J. 1976 Diversidad de la vegetación de las dunas de Concón. Anal. Mus. Hist. Nat. Val paraíso 9: 23-27. VILLA SE- OR. R. & SEREY. I. 1980 Estudio fitosociológico de la vegetación del cerro La Campana. Atti 1st. Bot. Lab. Crin. Pavia.. ser. 6 14 : 6991. WEBER. H.E. , MORAVEC.J. & THEURJLLAT. J.-P. 2000 lnternational Code of Phytosociological Nomenclature. 3rd edition. J. Veg. Sci. 11: 739-768.

Contribución recibida: 10.06 .05 ; aceptada : 25 .08 .05 .


36


Boletín del Museo Nac ronal de lli storia

atural. C hrlc. 5~ 37 -~ 0 (2005)

RELACIONES MORFOMÉTRICAS DEL DRACO RAYADO CHAMPSOCEPHAL US GUNNA RI (PERCIFORME S, NOTOTHENIOIDE I) Y SU PRESA EL KRILL ANTÁRTICO EUPHAUSIA S UPERBA (CRUSTACEA, EUPHAUSIACEA) C IIRISTI AN M. IBÁ- EZ Departamento de Ecología Costera. Facultad de Ciencias. Uní ,crsidad Cató lica de la Santísisma Concepción. casilla 297. Con~cpción. Chík. cibanez0uc~c.cl

RESUMEN Se ana lizaron los contenidos estomaca les de 39 eJemplares de Clrampsoceplralus grmnart (Percrformcs. o to th e ni oidei) co n los descript ores cuantitali\OS numéri co. gra,imetrico. frecuencia) e l índice de importancia relativa. El tamar1o y número de presas se correlacionó con el tamar)o del depredador asi corno e l nirmcro con e l !amarlo de las presas. Sólo en e l tamar)o de las presas se obserYó una correlación s ig nilicativa con la lo ngi tud de l depredador. Ex iste una limitaci ó n mo rfológrca representada por e l tamar1o de la boca del depredador que restringe el tamar1o de las presas que puede consumir Pa labras clave : Clrampsoceplra/us gruman. Euplwusw superba Contenido estomacaL Depredació n. Kri ll antártico. Peces antárti cos ABSTRACf i\lorphornctrir rehllion s hips bet\\ ecn th c nrarkcrel irefis h Clwmpsocep lrrrlu s g unnnri (Pcrc iformcs, No to thenioidci) arrd it s prcy thc :rnt:rrctic krill Euplra usia superba (C ru stace a. Eup h a us i arca) . Thirt) nin c s to ma c h co nt e nt s of Champsoceplral us g unnarr (Perciformcs. Notothenioidei) wc rc studied us ing quantitmive descriptors o f number. "ci ght. lrequency and re lat ivc irnpo rtan cc index . Thc s i¿e and numbcr of prcys \\ere corrcl atcd "ith the predator length : al so prey numbcr and lcngth \\ ere corrclatcd Only prC) lcngth \las signilicantl) corrcl ated \\ith predator Jcngth . A morphological limitan! reprcscnt atcd b) tire s11e ol predator mouth e'ist. " lrr ch that restraints prc) si7e that the prcdator ca n cons ume. Ke) wo rd : Clrampsocephalus gunnan. Euphausw superba. krill , Ant arctic fi shes.

tom ach contcnt. Predati on. Antarctic

INTRODUCCIÓN El draco rayado, Champsocephalus g unnari (Perciformes, Notothenioidei), tiene una amplia distribución en el continente antártico sobre todo en el Mar de Ross (De Yries & Eastman, 1981 ; Nelson, 1984), y se alimenta de zoop lancton, principalmente de l krill Euphausia superba (Kozlov et al .. 1988), una espec ie clave en el fi.mcionamiento del ecosistema pelágico Antártico y zonas adyacentes (Quentin & Ro s2003). Considerando que a medida que el depredador crece puede consumir presas más grandes y consecuentemente podría disminuir el número de presas, al ser estas más grandes, y así establecerse relaciones númericas y morfométricas inversas. Teniendo presentes estas variaciones se establecieron relaciones morfométricas del tamaño del depredador así como del tamaño y número de las presas. MATERIALES Y MÉTODOS En diciembre del año 2000 se obtuvieron 39 ejemplares del draco rayado, Champsocepha/us gunnari, de la pesquería de aguas antárticas que desembarcan en Punta Arenas. Estos especímenes fueron congela-


38

BOLETI

dos y enviados a los laborator ios de Universidad Catól ica de la Santísima Concepc ión para su análisis. Las distintas presas de los contenidos oástri cos se analizaron mediante los métodos numérico (%N), gravimétri co (%G) y de frecuencia (%F) (Hyslo~, 1980). También se consideró el índice de import ancia relativa (11 R) segLm se indica en la siguiente expresión: 11 R = (%N + %G) x %F (Pinkas el al .. 197 1). Se realizaron correlac iones de Spearm an (Zar, 1984) entre el tamaño de las pre as, el número de presas Yel tamaño del predador, así como entre el número de presas y su tamaño. RESULTADOS Y DISCUSIÓN El 67 % de los ejemplares de Champsocephalus gunnari tenia contenido estomacal. La presa principal fue el krill antárt ico Euphausia superba y con menor importancia anfípodos gamaro ídeos Y copépodos calanoídeos (Cuadro 1). Se observó que el tamaño del kri ll se corre lac ionó ignificativamente con el tamaño de los peces (rs = 0,66, n = 13, p = 0,0 13) (Fig 1), mientras que por el contrario el número de eufáusidos en los estómagos y el tamaño de los peces no se corTelac ionó (rs = 0.22, n = 13, p = 0,464) (Fig. 2). Tampoco se encontró correlación entre el número y tamaño del kri ll (rs = -0,25, n = 13. p = 0,392) (Fig 3). CUADRO l. Aná lisis de l contenido estomacal del draco rayado en aguas antárticas. lnd ices %F

%N

%G

%11R

lACEA Euphausw superba

88 . ~6

68.20

92.68

88.81

AMP III PODA Parathemisto gaudiclwudi

46. 15

31.50

7.31

11.1 8

COPE PODA Calanoidca

1.85

0.31

0.0 1

0.0 1

La dieta de Champsocephalus gunnari encontrada en este estudio es similar a aque lla reportada por Kozlov el al. ( 1988). El draco rayado al aumentar de tamaño estaría consum iendo krill de mayor tamaño pero no en menor cantidad. En otras e pecies de peces. de distintos tamaños corpora les, también se ha encontrado una estrecha relación entre el tamaño del pez y el de sus presas (Stergiou & Fourtouni, 1991 ; Villarroel & Acuña, 1999; Scharf el al. , 2000; lbáñez el al. , 2004). Ajuzgar por el rango de tamaños del krill ( 1,5 a 6, promedio = 4 ± 1,5 cm) de los contenidos estomacales, este depredador estaría consumiendo sobre, a lo menos, tres cohortes de Euphausia superba, según las estimaciones de Quentin & Ross (2003). La limitac ión en la captura de ciertos rangos de tamaños de krill por parte del depredador estaría determinada por el tamaño de la boca de éste, como ha sido reportado porCancino & Castilla ( 1988) para el pejesapo Sicyases sanguineus. Para estudios de variaciones ontogénicas en la dieta es importante obtener peces de un mayor rango de tamaños y realizar medidas morfométricas de la boca y de las presas consumidas. AGRADEClMLENTOS Se agradece a Felix Garcias y Mario George-Nascimento por proporcionar las muestras de los peces que fueron adqui rid os por Ronald Pastene en Punta Arenas dura nte el verano del año 2000 .


C. IBAÑE/ 1 Relaciones morfométri cas del draco ra,·ado ~ ; u prc; a el 1-nll a11t i1rtico

39

7

6 E <:::

'"...."'

5

.:; "'~

"' = <::::::

4

<.J

~

E

"t::

••

<::: ·;:::

3

-~~

2

o _;¡t...)

• • ••

• •

••

o 20

25

30

40

35

Longitud total (cm) Clwmpsocephalus gunnari FIGURA l . Relación de longi tud de l dep redador y la presa.

30

"'~

'"...."'

"'e:. §"' E "' " ' o;' -~

20

"'::<:::

15

" ::E ·= z ~

10

o ....

25

<:::

.:::

•• • •

5

o 20

••

25

30

40

35

Longitud total (cm) Champsocephalus g unnari FIGURA 2. 1 limero de krill presa y longitud del depredador.

30

"'"'....

<:::

~

20

"o -~<::: ... "E .:::::-

15

<;

• •

25

....

"'e:. '""'"' ""<:::

·= % ~

•• • •• •

••

10 5

o o

• • ••

2

• 6

Longitud total (cm) Euphausin superba FIGURA 3. Rel ación entre el número y la longitud del (..ril l.

8


40

BOLETI

DEL MUSEO NAC IO AL DE HISTOR IA

ATURAL CHILE

REFERE CIAS BIBLIOGRÁFICAS CANC I O. J.M. & CASTILLA. J.C. . _ . . . p . 1988 Emersion behaviour and foragi ng ecology of the common Chilean clmg lrsh S1cyases sangumeus ( tsces. Gobiesocidae). Jouma l ofNaturall-listory. 22 : 249-261. DEVR IES. A. L. & EASTMAN. J.T. . . , . , , nd 198 1 Phystology and eco logy ofnotothen101d fishes of the Ross sea. Jouma l oft he Ro) al Soc tel) ofNc" Zea la · 11 : 329-340. HY LOP. E. 1980 Stomach content analysis- a review ofmethods and their application. Journa l ofFish Bio log). 17: 4 11 -429. JBÁÑEZ. C.M .. GONZÁLEZ. C. y CUB ILLOS. L. 2004 Dieta del pez espadaXiphias gladius Linnaeus. 1758. en aguas oceán icas de Chile central en invierno de 2003. Investigaciones Marinas. 32(2): 1 13- 120. KOZLOV. A.N., PI SKAYA. I.A .. PODRAZHANSKAYA. S.G & TARVERD IEVA. M.l. 1988 Feeding of glassfishes in differenl region of the Atlantic Sector of Antarctica .. Journa l of lchthyo logy. 28(6): 137- 145. ELSO , J. 1984 Fishes ofthe world. Second Edil ion. A" iley-intersciencc publicati on. New Yo rk. 4 77 p. PI KAS. L.. OLIP HANT, M.S. & IVERSON. L.K. 197 1 Food habits of albacore. bluefin tuna. and boni to in Californ ia waters. Fishcry Bu ll et in. 152: 1-1 05. QUENTIN, L.B. & ROSS. R.M. 2003 Episodic recruitment in Antarctic krill Euphausia superba in the Palmer LTER study region . Marine Ecology Progress Series, 259: 185-200. SC HARF, F.S .. JUA ES. F. & ROUNTREE, R.A. 2000 Prcdator size-prey size relationships ofmarine fish predators: interspecific variation and effects of ontogeny and body size on trophic-niche breadth. Marine Ecology Progress Series. 193: 229-248. STERG IOU. K.l. & FOURTOUNI. 11. 199 1 Food habits, ontogenet ic die! shift and se lectivity in Zeusfaber Linnaeus. 1758. Joumal ofFish Biology. 39 : 589-603 . VILLARROEL J.C. y ACUÑA, E. 1999 Alimcntacion y relaciones predador-presa en el lenguado de ojos grandes Hippoglossina macrops Steindachner. 1876 (Pices: Paralichth) idac) de la 7ona norte de Chile. Revista de Biología Marina y Oceanografia. 34 (2): 145- 154. ZAR. J. H. 1984 Biostadistical analysis. Second edition. Prentice - 1-Iall. Inc. New York .

Con tribución recibida: 06.07 .04; aceptada : 29 .07.05


Bolctin del Museo Nacional de !listona Natural. Chik. 5~ ~ 1-55 (2005¡

CHECKLIST OF SHORE AND EPIPELAGIC FISHES OF EASTER ISLAND, WITH TWELVE NEW RECORDS JOII E. RA DALL '·ALFREDO CE/\ E.' and ROI3ERTO MELÉNDEZ C. ' ' Senior lchthyologist. Bi shop Museum 1525 fkrnico: t.. ll onolu lu. Jla\\ai'i 96817-2704. USA j ackr ilha\\ aii .rr.com 2 Ca lle Angosta 32. Pueblo La llerradura. Coquimbo. C hile aceae u 123.c l 3 Mu seo ac ional de 11 i>toria Natural. Casi ll a 787. an t iago. C hile nnclendcz íi rnnhn.cl

ABSTR ACT A hi storical resume IS give n for the ichth) olog ica l research at Easter lsland, ro ii O\\Cd by a lt st or thc 162 species of shore and cpi pclagic fi shcs prcscntl) ~11 0\1 11 for thc island . T"clvc are ncw rccords. and SiX are llC\1 Spec ics. the descriptions of \\hich are in press (C,Ccpt OllC 111 prcparat ion). Üf the total fi sh l~1una of the island. 28 specics are epipelagic. and 129 specics are >hore li shes (occurring in less than 200 m) . Twenty-cight shore-fish specics are currcn tl ) k no" n onl) from Easter Jsland. thus a percentage o r endemism of 2 1.7%, seco nd \\ithin the lnd u-Pactli c rcgion on l) to 25% ror thc Ha\\ aiian lsland s. Twelve spcc ies appear to be only stra)S to thc t>land. 1t tS cxpected thal more such waifs "ill be rc cordcd in th e future Key \\ Ords: Fishes, Eas ter Jsland,

Chcc ~li st .

Ne" rccords. R~ SUME

Listado sis te mático de Jo s peces costeros ) epiprlág ir o> de la Is la de !'a sc ua , eon dore nur\'OS re gistros. Se present a un resumen obre la historia de la 10\CSti gac ión ictiológica en la Isla de

Pascua, seguido de un li stado ta, onómico de las 162 C>p<cies de peces costeras ) epipelágicas conocidas actualmente para la isla . De ellas. doce son nue, os registros. seis son nuc, as espec te>) CU)aS descripciones se encuentran en prensa (e,cepto una de ell as que C>W en preparaci ón). Del total de la fauna de pece> de la isla, 28 especies son epipe la gicas.) 129 so n espectcs costeras (,i, en a menos de 200 m de profundidad ). Veintid ós espec ies costeras se conoce n só lo para la Isla de Pascua. de esta manera : el porcentaje de cndcmisrn o que alcanza un 2 1.7 o/n se ría el segundo más al! o denlro de la reg ión IndoPacifica en comparación con el 25 % de las Islas ll a\\atanas. Doce especies parecen ser sólo avtstamientos en la isla Se espera que ellos sean regi strados en el futuro

Palabras

~ Ja,e :

Peces, Isla de Pasc ua, Li tado sistematico.

ue, os reg tstros.

FNTRODUCTION Easter lsland, also known by the Polynesian na me Rapa Nui and the Spanish name Isla de Pascua, lies in the southeastern Pac ific Ocean at 27°9'S, 109°26 ' W. lt is the most isolatcd inhabited island in the Pacific. Apart from th c sate llite islet Sala-y-Gómez, thc nearest islands are the Pitcairn lsland s, nearly 2000 km to the west, and the Juan Fernández lslands. 2.600 km to the east. The island was discovered on Easter Sunday in 1722 by the Dutch explorer Jacob Roggevee n. Early scient ific interest centered on the Polynesian inhabitants and their colossa l stone statues (F ischer, 1993). Only 162 species offishes are presentl y known from Easter lsland , ofwhich 28 are epipelagic. The fish fauna ofthe island is very impoverished compared to the res! ofthe lndo-Pacific region . The primary reason is its extreme isolat ion from other shoal areas from which colonizing species might ori ginate. Al so, it is the most distan! of the islands of Oceania from the lndo-M alayan region. the richest fauna! province ofthe world. Other factors are the island's relative youth (2.5 mi ilion years), its sma ll size. few aquatic habitats, and its su btropicallocation . Summer sea surface temperatures are usually 22-24 °C, and


"in ter low generall) 17. ·ce.'' ith one record to 15. 7°( (DiSalvo el al. , 1988). A protracted period of cool sea tcmperaturc could resu lt in the local extinction of tropical species. whcreas extended warm sea temperature might exterminate thc more subtropical spec ies. In 1969 th ere were extensive meadows of the brown alga Sargassum and 1er) littlc coral. Two herbi1orous fi shes were cornmon in the alga! beds, Gire/la neb ulosa and Leptoscarus \'(/igiensis. In 1985 there 11as surprising l) little argassum, much more cora l, and the two herbivorous fi hes 11erc not seen (Randall. 1998). Kendall and Radcliffc ( 1912) 11ere the first lo report fi he from Eas ter lsland. They listed 22 specie co llected by the U.S. Fi h Commi ion steamer «A ibatross». The specimens 11 ere deposited in the Museum ofComparative Zoolog) of l larvard ni1ersit) . T11o fi she 11erc described as new. Kuh/ia nutobwula and Gire/la nebuloso. Regan ( 1913) hada repo11 in press on 11 spccies collected by Professor Fuentes atthe island in 191 1 11hen he sa11 Kendall and Radcliffe· publication . ine ofhis 11 pecies had already been record ed. ll e revised his manuscript but described fivc species as new: Acanthistius ji1scus. Lahrichthys ji1entesi (no11 in Pseudolabrus). Bathystetlws orientale. Anampses pulcher (no11 re ga rdcd ns A. caeruleop unctatus) , and Pseudomonocanthus paschalis (currentl) classified in Thomlwcollm). Ke11dall and Radcliffe had listed th e first three ofthese a kno11 n spccies. Fuentes ( 1914) providcd n pani h tran lation of Rcga n' paper. Rc11dahl ( 192 1) repon ed 15 spec ies of fi shes from Eastcr lsland collectcd b)" K. Bad.strbm ofthe wedi h Pacific Expedition. 1916- 17, including thc new record ~ Platybelone argolus platyura. Bothu; mw1cus, and Diodon ho/oca/7/hus. Three species were dc scr::,~ d as ncw: Gymnothorw: ohscurirostri.\ (a S) 11011) m ofG porphyreus). Ostracion paschae (now identilied a Lactaria diophana). and Pseudolahrus semifasciatus. Fowler ( 1933) dctcrmined that the goatfish from Easter lsland that Kcndall and Rndcliffe had idcntificd as Pseudupeneus multifasciatus rcprcst.: nts a new species th at he rcnamed Pseudupeneus oriemali.1 , no11 in thc ge nus Parupeneus. Wilhclm and Hulot ( 1957) liTO te bricfl) on the fishing and lis hes o fEa ter 1 land. Thcir provisional Ji t of fi he included Engraulis p., (~rnm othorax . . comhresox. 1~rporlwmphus, Cvpselurus, Brotula sp., Aulostomus sp.. a cirrhitid. Priucwuhus sp .. Chelmo sp.. and Tetrodon. In 1958 a collection of Eastcr 1 land fi . he was made in Anakena Bay. Easter lsland by Ramsey Park and the crew of the kctch ( 'hiriqui. 1he t.: spec imens are now housed in the atural History Mu eum of Lo Angele County. De Buen ( 1959) recorded ,\/ola ramsayi from Easter 1 land. In 1961 he described new spec ies of fi hes from Ch ile which includcd 111 o mora) ccl from Easter lsland, Cymnothorax nasuta and G dentex, the latte r a ynonym of G euros tu.\. Parin ( 1961 ) recorded th e fl yi ngfish C)•pselurus pitcairnensis from Eastcr 1 Jand and describcd the subspec ies Cheilopogon agoo rapanouiensis from near th e island. Parin (in arpen ter and Niem 1999) trcatcd raponouiensis as a species. De Buen ( 1963) produced a de criptive catalog of 40 Easter lsland lis he with simple drawings of 32 species. He described as new 1/o/ocentrum ll'ilhelmi, Xanthichthys surcatus (X lineopunctatus of Kendall and Radcliffe, now a ynonym of X mento), , lmanses rapanui (no11 in the ge nus Camherhines), and a new subspecies, Cirripectes variolosus patuki (the Alticus l'Ciriolosus of Kendall and Radcliffe, now C. alboapicalis). He identified the Brotula sp. of Wilhelm and llulot as B. multibarbata, their Scombresox as Be/one platyura (now Plarybelone argalus platyura). their Hyp orhamphus as 1-1. phurcallls (now H. acutus acutus, as shown by Co llette, 197-l), their Priacamhus sp. as Priaccmthus cruentatus (now in Heteropriacanthus), their Chelmo as Forcipiger longirostris (later reidcntified as F. jlavissimus), and their Tetrodon as Ovoides meleagris (now in Arothron). ll e corrected the Tewhis umbra of Kendall and Radcliffe and later authors to Acanthurus leucopareius. In a revision of the filefish genera Cantherhines and Amanses, Randall ( 1964) described C. tiki from Easter lsland befo re becoming aware ofC. rapanui (de Buen), the enior synonym (de Buen 's 1963 paper was overlooked by the Zoological Record). During thc Canadian Medica! Expedition to Easter lsland in 1964-65, a collection of79 species fishes was made by lan E. Efford and Jack A. Mathias of the lnst itute of Fisheries of the Un iversity of British Columbia. These specimens ha ve not been reported as a collection but are curated at the museum


J. RANDALL et al. 1 Checklist of shore and epipelagic fishes of Easter lsland. "ith t\\elve nc\\ records

43

ofthe University. Springer (1967) revised the blenny genus Entomacrodus. Among his new species is the endemic Easter lsland E. chapmani, previously identified as Alticus striatus or Salarias arenatus. The first author, Gerald R. Al len , and Bruce B. Baker, M.O. spent a month collecting fishes at Easter lsland in 1969 with support ofthe National Geographic Society. The specimens were deposited at the Bishop Museum in Honolulu. In a popular account ofthe expedition, Randall ( 1970) mentioned that the gray reefshark Carcharhinus amblyrhynchos was known from the Canadian collection (now realized as a probable misidentification of C. ga!apagen ·is). A single individual ofthe surgeonfish Acanthurus triostegus was sighted but not collected (three specimens were obtained in 1986). The field identification of a razorfish as Hemipteronotus woodi is in error; this is now known to be an undescribed species of Xyrichtys. The identification ofa holocentrid as Ostichthysjaponicus was later shown to be Pristilepis

oligolepis. Ten publications from 1970-1975 included descriptions of new fishes from Easter lsland, based mainly on specimens from the 1958, 1964 -65, and 1969 collections. Allen ( 1970) described Antennarius moai (now A. coccineus) and A. randa//i. Greenfield and Hensley ( 1970) described the pomacentrids Chromis randal!i and Chrysiptera rapanui. Eschmeyer and Allen ( 1971) named Scorpaena orgila, S. pascuensis (now in Sebastapis/es}, and Scorpaenodes englerti. In a revision ofthe !abrid genus Anampses, Randall ( 1972) described A.femininus from Easter lsland and other South Pacific islands. Herald and Randall ( 1972) described Syngnathus caldwelli from Easter lsland and Pitcaim. Dawson ( 1985) regarded this as a synonym ofCosmocampus howensis (Whitley); however, he noted that specimens from Easter 1sland have a higher average total number ofrings (trunk rings + tail rings). Lavenberg and Yañez (1972) described Cirrhitus wilhe/mi (now placed in the genus ltycirrhilus Randall) from a single specimen. Kami ( 1973) named Pristipomoides (Parapristipomoides) squamimaxi//aris from Easter lsland and Rapa (Parapristipomoides since elevated toa genus). Randall and Caldwell ( 1973) described Chaetodon /itus and Centropyge holumatua, the latter also known from the Pitcairn lslands, Rapa , and the Austral lslands. In a revi sion ofthe genus Myripristis , Greenfield ( 1974) described M. tiki from Easter lsland, the Pitcairn lslands, and Rapa . McA ilister and Randa!! ( 1975) described the centrolophid fish Schedophi/us labyrinthicus (now Serio/ella labyrinthica) from Easter lsland and Rapa. Randall and McCosker ( 1975) reviewed the 11 eels from Easter lsland, one ofwhich, Gymnothorax bathyphilus. was described as new, and seven were listed as new records. Yañez-Arancibia ( 1975) published on the zoogeography ofthe ichthyofauna ofEaster lsland. His list of fishes included the exocoetid Cypselurus spilonopterus, but with no supporting data; however, two specimens collected by the the first and second authors in 1986, 273 and 293 mm SL, confirm the presence of this flyingfish at the island. Yañez-A rancibia also recorded and illustrated the serranid Scopu/aria rubra (de Buen), type locality Juan Fernández lsland, from one 149-mm specimen housed at the Museo Zoología de la Universidad de Concepción. Allen and Randall ( 1990) corrected the identification to Hypoplectrodes semicinctus (Valenciennes) and noted that there have been no further records ofthe species from Easter lsland. Randa!! ( 1976) reviewed the ichthyological research ofEaster lsland. He wrote that 99 ofthe 109 species of fishes from the island are shore fish es, adding that 27 appear to be restricted to the island, thus a percentage ofendemism of27,3. As will be noted below, additional collections from Easter lsland and other southern subtropical islands ofthe South Pacific ha ve lowered this percentage. Randall ( 1983) reviewed the subgenus Goniislius (now a genus) in what is now the family Latridae and described a new species, G plessisi, from Easter lsland and Rapa. Randall and Cea Egaña ( 1984) recorded the Rapanui names for 115 species ofEaster lsland fishes, nine only by generic name. They listed 14 other species tor which they were unable to obtain local names. Three ofthese, Zanc/us cornutus, Acanlhurus triostegus, and Naso unicornis, were based on sight records. Mention was made ofthe low correspondence ofthe Rapanui fish names to those of any island group of Eastern Polynesia. This is more easily understood when one realizes that the Rapanui language has developed in isolation for at least 1.200 years. The


44

Rapanui fish names seem closest ro those of the Marquesas lslands. Five names are unique to this archipelago and Easter lsland. and 13 general Polynesian fish names are shared by both. Clark and Fricke ( 1985) described the dragonet Synchiropus randalli from Easter lsland. and Fraser and Randall ( 1986) described Apogon chalcius (now placed in Os10rhinchus, following Bergman. 2004). DiSalvo et al. ( 1988) listed 33 new records of fishes for Easter lsland, 14 on ly by generic na me. Their Trimma sp. is now identified a T unisquamis (Gosline, 1959) and their Gnatholepis as a new subspec ies, G cauerensis pascuensis Randall and Greenfield, 200 l. Seven of the remaining 12 unidentified species ha ve been described as new: Priaccmthus nasca Starnes, 1988; Rexea antefurcata Parin, 1989; Canthigaster cyanetron Randa!! and Cea, 1989; Engyprosopon regani Hensley and Suzumoto, 1990; Plectramhias parini Anderson and Randall , 1991 ; Ophidion exul Robins, 1991 : and Pseudogramma australis Randall and Baldwin, 1997. Randall and Cea ( 1984) included the flyingfish Cypselurus pitcairnensis Nichols and Breder in their checklist of Easter lsland físhes. Par in ( 1996 and pers. comm.) reidentified Easter lsland spec imens as C. simus (Valenciennes). García (2000) published an attractive booklet on the marine environments and marine life ofEaster lsland. lncluded are 31 underwater color photographs ofthe fishes from the island. An asterisk (*) before a fish name in the following checklist designates a new record of the species for Easter Jsland. Bold capita llettcrs aftereach species indicare its distribution pattern from our present knowledge: Pis for pelagic; C is for cosmopolitan in warm seas (though so me are absen t from the eastem Pacific); D is for deeper than 200m; 1-P is for tropicallndo-Pacifíc; S is for southem subtropical; AT is for antitropical or antiequatorial; EPi for eastern Pacifíc, andE is for pecies endemic to Easter lsland. CI-IECKLISTOFTHE HOREAND EPIPELAGIC FISHES SQUALIDAE (Dogfísh sharks) lsistius brasilien is (Quoy and Gaimard, 1824) P Squalus blainvi/lei (Risso, 1827) e RHINCODONTIDAE (Whaleshark family) Rhincodon typus Smith, 1829 P LAMNIDAE (Mackerel sharks) Carcharodon carcharias (Linnaeus, 1758) e lsurus oxyrinchus Rafinesque, 1809 P ALOPIDAE (Thresher sharks) Alopios vulpinus (Bonnaterre. 1788) P CARCHARJNIDAE (Requiem sharks) Carcharhinus ga/apagensis (Snodgrass and Heller, 1905) e Galeocerdo cuvier (Péron and Lesueur, 1822) e Prionace glauca (Linnaeus, 1758) P SPHYRNIDAE (Hammerhead sharks) Sphyrna sp. 1-P MYLIOBATIDAE (Eagle rays) Aetobatis narinari (Euphrasen, 1790) e ENGRAULIDAE (Anchovies) *Engraulis ringens Jenyns, 1842 EP SYNOOONTIDAE (Liz.ard fishes) Synodus capricornis Cressey and Randall , 1978 AT *Synodus doaki Russell and Cressey, 1979 1-P ANTENNARJIDAE (Frogfishes) Antennarius coccineus (Lesson, 183 1) 1-P


J. RANDALL

el

al. 1 Check list of shor~ and epipelagic fishes of Easter lsland. with t\lelve new records

Antennarius randal/i Al len, 1970 1-P CONGRJDAE (Conger eels) Conger cinereus Rüppell, 1830 1-P OPHICHTHIDAE (Snake ee ls) Apterichtus n. sp. McCosker and Randa lL in press S * /chthyapus acutirostris Brisout de Barneville, 1847 AT Schizmorhynchus labialis (Sea le. 191 7) 1- P MORINGUIDAE (Spaghetti eels) Moringuaferruginea Bliss, 1883 1-P MURAENIDAE (Moray eels) Anarchias seychel/ensis Smith, 1962 1-P Enche/ycore ramosus (Griffin, 1926) S Cymnothora..< australicola Lavenberg, 1992 1-P Cymnothorax bathyphilus Randall and McCosker, 1975 D Cymnothorax euros tus (Abbott, 1860) AT Cymnothorax nas uta de Buen , 1961 S Cymnothorw: porphyreus (Guichenot, 1848) S LAMPRIDIDAE (Opahs) Lampris gullalus (Brünnich, 1788) P OPHIDIIDAE (Brotu las and cusk eels) Brolula mullibarbata Temminck and Schlegel, 18461-P Ophidion ex u/ Robins , 1991 1- P BELONIDAE (Needlefishes) Platybe/one argalus platyura (Bennen. 1832) 1-P HEMIRAMPHIDAE (Halfbeaks) Hyporhamphus acullls acutus (Günther, 1872) 1-P Euleptorhamphus viridis (van Hasselt, 1823) P EXOCOETIDAE (F iyingfishes) Cheilopogon rapanouiensis Parin , 1961 P Cheilopogon spilonotopterus (Bieeker, 1866) P Cypselurus simus (Valenciennes, 1846) P Exocoelus oblusirostris Günther, 1866 P Fl TULARliDAE (Cornetfishes) Fistularia commersonii Rüppell, 1838 1-P AULOSTOMIDAE (Trumpetfishes) Auloslomus chinensis (Linnaeus, 1766) 1-P SYNGNATHIDA E (Pipefishes) Cosmocampus hol1·ensis (Whitley, 1948) S HOLOCENTRIDAE (Squirrelfishes) Myripristis tiki Greenfield, 1974 S Pleclrypops lima (Valenciennes 183 1) 1-P Prislilepis oligolepis (Whitley, 1941) AT Sargocentron punctatissimum (Cuvier, 1829) 1-P Sargocentron wi/helmi (de Buen, 1963) E SCORPAENIDAE (Scorpionfishes) Rhinopias cea Randall and DiSalvo, 1997 E Scorpaena orgila Eschmeyer and Allen, 1971 E Scorpaenodes englerti Eschmeyer and Allen, 1971 E Sebastapistes pascuensis (Eschmeyer and Allen, 1971) E

45


46

BOLETIN DEL MUSEO NACIONAL DE HISTORIA NATURAL CHILE

TRIGLIDAE (Searobins)

*Pterygotrigla piel a (G端nther, 1880) 1- P POLYPRIONIDAE (Wreckfishes) Polyprion oxygeneios (Forster in Bloch and Schneider, 1801) D SERRANI DAE (Groupers and allies) Acanthistiusfitscus Regan , 1913 E Caprodon /ongimanus (G端nther, 1859) 1-P Hypoplectrodes semicinctus (Valenciennes, 1833) EP Plectranthias parini Anderson and Randall , 1991 D Pseudogramma australis Randall and Baldwin, 1997 E Tra chypoma macracanthus G端nther, 1859 S CIRRHITIDAE (Hawkfishes) ltycirrhitus wilhelmi (Lavenberg and Ya単ez, 1972) S LATRIDAE (Morwongs) Goniistius plessisi (Randall, 1983) S PRIACANTHIDAE (Bigeyes) Cookeolusjaponicus (Valenciennes, 1829) e Heteropriacanthus cruentatus (Lacepede, 1801) e Priacanthus nasca Stames, 1988 E APOGONIDAE (Cardinalfishes) Apogon n. sp. 1Greenfield and Randa JI , MS E Apogon n. sp. 2 Greenfield and Randall , MS E Ostorhinchus chalcius (Fraser and Randall. 1986) E KUHLIIDAE (Fiagtails) Kuhlia nutabunda Kendall and Radcliffe, 191 2 E ECHENEIDAE (Remoras) Echeneis naucrates Linnaeus. 1758 Remara remara (Linnaeus, 1758) P CARANGIDAE (Jacks) Carangoides dasson (Jordan and Snyder, 1907) AT Caran.r: lugubris Poey, 1860 e *Caranx se:ifasciatus Quoy and Gaimard, 1825 1-P Elagatis bipinnulata (Quoy and Gaimard, 1825) Decapterus muroadsi (Temminck and Schlegel, 1844) AT *Gnathanodon speciosus (Forsskal, 1775) 1-P Naucrates ductor (Linnaeus, 1758) P Pseudocaran.r: den/ex (Bioch and Schneider, 1801) AT Serio/a lalandi Valenciennes, 1833 AT CORYPHAENIDAE (Dolphins) *Coryphaena equiselis Linnaeus, 1758 P C01yphaena hippurus Linnaeus, 1758 P EMMELICHTYIDAE (Rovers) Emmelichthys karne/lai Heemstra and Randall , 1977 AT Erythroc/es scinti/lans (Jordan and Thompson. 1912) AT LUTJAN IDAE (Snappers) Etelis carbunculus Cuvier, 1828 1-P Parapristipomoides squamimaxillaris (Kami, 1973) S MULLIDAE (Goatfishes) * Mulloidichthysjlavolineatus (Lacepede, 180 1) l-P

e

e


J. RANDALL et al. 1 Checklist of shore and cpipelagic fishc s of Easter lsland. with twclvc new records

Mulloidichthys vanico/ensis (Valenciennes, 183 1) 1-P Parupeneus oriemalis (Fowler. 1933) E G IRELLI DAE (N ibblers)

Gire/la nebulosa Kendall and Radc liffe_ 191 2 E KYPHOSIDAE (Rudderfishes) Kyphosus pac¡ficus Sakai and Nakabo, 2004 1-P SCORPIDIDAE (1-l;¡Jfinoons) Bathystethus orienta/e Regan , 1913 S CHAETODONTIDAE (Buuernyytishes) Amphichaetodon melbae Burgess and Caldwell, 1978 EP *Chaetodonjlavirostris Günther, 1873 S Chaetodon /itus Randall and Caldwell, 1973 E Chaetodon mertensii Cuvier. 183 1 1-P Chaetodon pelewensis Kner, 1868 1-P Chaetodon smithi Randall, 1975 S Chaetodon unimacu/atus Bloch, 1787 1-P Forcipiger flavissimus Jordan and McGregor, 1898 1- P *Hemitaurichthys multispinosus Randall , 1975 S POMACANTHIDAE (Angeltishes) Centropygejlavissimus (Cuvier, 1831) 1-P Centropyge hotumatua Randall and Caldwell, 1973 S PENTACEROTI DAE (Armorheads) Pentaceros decacanthus Günther, 1859 O POM ACENTRIDAE (Damseltishes) Chromis randal/i Greentield and 1-lensley, 1970 E Chrysiptera rapanui ( Greenfield a nd 1-lens ley, 1970) S Stega tesfasciolatus (Ogilby, 1889) S LABRIDAE (Wrasses) Anampses caeruleopunctatus Rüppell , 1829 1-P Anampsesfemininus Randall , 1972 S Bodianus zmimaculatus (Günther, 1862) S Chei/io inermis (Forsskál, 1775) 1-P Coris debueni Randall, 1999 E Pseudolabrusfuentesi (Regan, 1913) S Pseudo/abrus semifasciatus (Rendahl, 192 1) E Thalass oma lutescens (Lay and Bennett, 1839) 1- P Tha/assoma purpureum (Forsskal, 1775) 1-P Xyrichtys n. sp. (Randall, in press) E SCARIDAE (Parrotfishes) Leptoscarus vaigiensis (Quoy and Gaimard, 1824) 1-P CREEDIIDAE (Sandburrowers) Oysta//odytes pauciradiatus Nelson and Randall , 1985 E BLENNIIDAE (Biennies) Cirripectes a/boapicalis (Ogi lby, 1899) S Entomacrodus chapmani Springer, 1967 E CALLIONYMIDAE (Dragonets) Synchiropus randal/i Clark and Fricke, 1985 E GOBilDAE (Gobies) Cnatho/epis cauerensis pascuensis Randall and Greenfield, 2001 E

47


48

BOLETIN DEL MUSEO NACIONAL DE HISTORIA NATURAL CH ILE

Kel/oggel/a oligolepis (Jenkins. 1903) AT N. gen., n. sp . (Randall, in press) E Priolepis n. sp. (Larson and Hoese, in prep.) S Trimma unisquamis (Gosline, 1959) AT ZANCLJDAE (Moorish idol family) Zanclus cornutus (Linnaeus. 1758) 1-P ACANTHURJDAE (Surgeonfishes) A camhums leucopareius (Jenkins, 1903) AT Acanthurus triostegus (Linnaeus, 1758) 1-P Naso unicornis (Forsskal, 1775) 1-P SPHYRAEN 1DAE (Barracudas) Sphyraena hel/eri Jenkins, 1901 1-P GEMPYLJDAE (Snake mackerels) *Cempylus serpens Cuvier, 1829 P Promethichthys prometheus (Cuvier, J832) P Rexea anleji1rcata Parin , 1989 P Ruvettus pretiosus Coceo, 1833 C SCOMBRJDAE (Mackerels and tunas) Acanthocybium solandri (Cuvier, 1832) P Katsuwonus pe/amis (Linnaeus, 1758) P Thunnus a/alunga (Bonnaterre, 1788) P Thunnus a/bacares (Bonnaterre, 1788) P Thunnus obesus (Lowe, 1839) P JSTJOPHORIDA E (Billfishes) lstiophorus platypterus (Shaw and Nodder. 1792) P *Makaira ma::ara (Jordan and Snyder, 190 1) P XIPHJJDA E (Swordfishes family) Xiphias g/adius Linnaeus. 1758 P CENTROLOPHIDAE (Medusafishes) Serio/el/a labyrinthica (McAllister and Randa JI, 1975) D BOTHJDA E (Letleye tlounders) Bothus mancus Broussonet, 1782 1-P Engyprosopon arenicola Jordan and Evermann, 1904 AT Engyprosopon regani Hensley and Suzumoto, 1990 E SOLEJDAE (Soles) Aseraggodes bahamondei Randa JI and MelĂŠndez, 1987 S BALISTIDAE (Triggerfishes) Xanthichthys mento (Jordan and Gilbert, 1882) AT MONACANTHJDAE (Filefishes) Aluterus monoceros (Linnaeus. 1758) e Aluterus scriptus (Osbeck, 1765) e Cantherhines dum eri/ii (Hollard, 1854) 1-P Cantherhines rapanui (de Buen , 1963) E Thamnaconus pascha/is (Regan, 19 J3) E OSTRACIJDAE (Boxfishes) Lactoriafornasini (Bianconi, 1846) 1-P Lactaria diaphanus (Bioch and Schneider, 180 1) AT TETRAODONTIDAE (Puffers) Arothron me/eagris (Bioch and Schneider, 1801) J-P


J. RANDALL

el

al. 1 Checklisl of shore and epipelagic fi shes of Easler lsland. wilh rwelve new records

49

Camhigas/er cyanetron Randa ll and Cea Ega単a, 1989 E Sphoeroides pachygaster (M端ller and Troschel, 1848) P DIODONTIDAE (Porcupinefishes and burrfishes) Chilomycterus reticulatus Linnaeus, 1758 e Dioc/on holocamhus Linnaeus, 17 58 e Dioclon hystrix Linnaeus, 1758 e MOLIDAE (Molas) Mola ramsayi (Giglioli, 1883) P

DOCUMENTATION OF EASTER ISLA NO FISHES NOT IDENTIFIEDTO THE SPECIES LEVELIN THE LIST GIVEN ABOYE

Sphyrna sp. The second author observed an individual ofthis genus underwater at Easter lsland. A hammerhead shark is known to the Rapanui people as Mango Hamara (the second word is ofTahitian origin). lt could be any ofthe three Pacific species, but is most likely S. lewini (Griffith and Smith). Apterichtus sp. Two lots of this undescribed species of ophichthid eel were collected at Easter ls land, one in 1969 and one in 1985. The specimens, as well as ones from Pitcairn and Rapa , were tentatively identified as A. jlavicaudus (Snyder), type locality Hawaiian ls lands. The description by McCosker and Randall is in press in Zootaxa. The species is also reported from the Kermadec lslands. lt has been collected by ichthyocide and dredge from 12-100 m. Apogon spp. Two new species of this genus are being described by David W. Greenfield and Randall (in press. Proceedings ofthe California Academy ofSciences). Apogon sp. 1 was misidentified as Apogon coccineus R端ppell by Randall and Cea Ega単a ( 1984). lt is a member ofthe Apogon coccineus complex (Greenfield, 2001 ), but it differs notably in having two rows ofscales between the lateralline and base of the third dorsa l spine. There are 16 type specimens from 25.4-41.3 mm S L. Apogon sp. 2 was misidenti fied as Apogon talboti Smith by DiSalvo et al. ( 1988). Although resembling talboti, it is more closely related to A. posterofasciatus Allen and Randall andA. deetsie Randall , with which it shares two supraneural (predorsal) bo nes, a narrow crenulated membranous flap ventrally on the preopercle, and 12 pectoral rays. lt is represented by a single specimen , 1O1.5 mm SL, collected from a cave in 39m. Xyrichtys sp. This razorfish was identified as Novaculichthys woodi Jenkins by Randall and Cea ( 1984), but recent study revealed that it is an undescribed species of the genus Xy richtys, presently known only from Easter lsland in 50-250m (Randall, in press, Ra.f!les Bu/l. Zool.). lt is represented by four specimens, 194-206 mm SL, collected by hook and line from 50-250m. lt differs from woodi in its deeper body, shorter pelvic fins , and overall red color. Gobiid: This new genus and species is being described by the first author from 33 specimens, 8.127.7 mm SL, collected at Easter lsland from tidepools to 40 m. First considered as a species of Hetereleotris beca use ofthe closure ofthe first gill slit by membrane. lt is distinct from all species ofthis genus by the reduction ofthe sensory papillae ofthe cheek, and in having 14 branched caudal rays , 20-21 pectoral rays, first and second dorsal s pines prolonged in adult males, and the fifth pelvic ray slender and unbranched, about two-thirds to three-fourth s length of fourth ray. Priolepis sp. Specimens ofthis undescribed gobiid fish first collected in 1969, have long been on loan to Douglass F. Hoese of the Australian Museum . A description is being prepared by Helen K. Larson and Hoese. The Eviota sp. listed by Di Salvo el al. ( 1988) proved to be the young ofthis species. DOCUMENTATION OF NEW RECORDS

Engraulis ringens Jenyns, 1842. Recorded by Wilhelm and Hulot ( 1957) and de Buen ( 1963) as Engraulis sp. (de Buen provided a sketch). The specimen, MZUC 2896, 16 cm SL, was deposited in the


50

BOLETIN DEL MUSEO

ACIONAL DE HISTORIA NATURAL CHILE

Museo de Zoología de la Universidad de Concepción. 1t was Jater identified to spec ies by the third author. The second author observed schools of this anchovy at the island. Once he saw sorne cast upon the shore by storm waves. This species was not seen by the first author during his three visits to Easter lsland. Synodus doaki Russell and Cressey. 1979. This species was misidentified by Randall and Cea Egaña ( 1984) as Synodus lacertinus Gi lbert, an eastern Pacific species ranging from the GulfofCalifornia to Peru. The following specimens were collected at Easter lsland: BPBM 6561, 11 4 mm SL; BPBM 31052, 226 mm SL; BPBM 39163, 117 mm SL; and BPBM 39232, 6: 130.5-253 mm SL. BPBM 31052 was taken by hook and line by Easter lsland fisherman Roberto lka in 150 fathoms (275m); the remaining specimens were collected in 10-18 m. The species is otherwise known from New Zealand (type loca lity). Norfolk lsland, Lord Howe lsland, southern Great Barrier Reef, Hawaiian lslands, Japan, and Kenya. Meristic data ofEaster lsland fish: dorsa l rays 14-15; anal rays 9-1 O(mostly 9); pectoral rays 13- 14 (most ly 13); lateral-line scales 59-60 (mostly 60), and vertebrae 59 (six counts). /chthyapus acutirostris Brisout de Barneville, 184 7. This snake eel was first identified by Randa JI and McCosker ( 1975) as /. vulturis (Weber and de Beaufort); however, they noted that the vertebral counts ofnine Easter lsland specimens are 130-134, compared to 117-127 for other localities. The species was reidentified as l. vulturis by McCosker and Randall (in press). Pterygotrigla pie/a (Günther, 1880). Two specimens were caught by hook and line from a depth of about 200 m off Yinapu by Petero Hito. A color painting was made of one of the fish by the second author. lt was deposited at the Museo Nacional de Historia Natural in Santiago, Chi le. (MNHNC P 7235, 31 O mm SL). William J. Richards confirmed the identification. The species is known from Ch ile (type locality Juan Fernandez lsland) to New Zealand and southern Austra lia at depths of 120-450 m (Gomon et al., 1994). Parin ( 1991) listed it from the Nazca and Sala-y-Gómez submarine ridges. C01yphaena equiselis Linnaeus, 1758. BPBM 39413, one juvenile specimen, 70.5 mm SL, obtained from a fisherman on 19 February 1986. Dorsa l rays 52; anal rays 26; vertebrae 33; tooth patch on the tongue large and subquadrangular. Caranx sexfasciatus (Quoy and Gaimard, 1825). The second author photographed an adult of this species underwater at Easter lsland on April 1990. The photograph is on file at the Bishop Museum . Gnathanodon speciosus (Forsskal, 1775). Michel Garcia co llected an adult at Motu Kao Kao in March, 1994. The second author made a sketch ofthis unmistakable carangid fish. Mulloidichthys jlavolineatus (Lacepede, 1801 ). The second author al so made a drawing of thi s species from underwater observation in March, noting the blackish spot within the latera l ye llow stripe on the body. This fish was very conspicuous in an aggregation of M. vanico/ensis in which it was seen. Chaetodon jlavirostris Günther, 1873 . The second author photographed a specimen of this distinctive chaetodontid fish , 15 cm totallength in April 1990. The photograph is on file at the Bishop Museum. Hemitaurichthys multispinosus Randall, 1975. Three specimens ofthis drab butterflyfish were collected, one by the second author, one by Michel Garcia, and one by PabloAvila. AJI were taken in 2025 m, and all were found swimrning with an aggregation of Acanthurus leucopareius. One specimen (MNHNC P 7234, 185 mm SL) has been deposited in the Museo Nacional de Historia Natural. Gempylus serpens Cuvier. BPBM 39400,3: 206-276 mm SL, collected by night fishing by Easter Island fisherman Roberto lka on 17 February 1986. Makaira mazara (Jordan and Snyder, 1901 ). The second author observed the landing of a very Jarge individual of this species, noting that the pectoral fins were not rigidly lateral. According to the distribution rnaps ofNakarnura (1985), M aka ira indica should also be expected at the island, as well as two species of Tetrapterus. DISCUSSION The fish fauna ofEaster lsland consists ofseven components: pelagic, cosmopolitan (nonpelagic),


J. RANDALL et al. 1 Chcckli st of shore and epipelagic ftshes of Easter Jsland. \\ith t\\ehe ne\\ records

51

tro pical Pacific, southern s ubtropical , eastern Pacific, antitropical. a nd endemic . Twenty-eight fishes are pelagic, he nce 17.3% of the species. Of the remaining 134 benthic or bonom-oriented species, the following four were ca ugh t at depths g reater th an 200 m at Easter lsla nd (hence nor considered as shore fishes): Polyprion oxygene ios, Plectranthias parini, Pentaceros decacanthus, and Serio/ella labyrinthica. Sixteen s pecies o fth e sho re fi shes ( 12.4% of th e 129 spec ies) are cosmopolitan in tropical to s ubtrop ical seas (at least in the lnd o-Pac ific and At lan ti c). Forty-two of the s hore fi shes (32.5%) are broadly distributed in the trop ic al Pacific: 32 of these al so ran ge into th e lndia n Ocean . Three Easter ls land s hore fishes (2.3 %) are eas tern Pacific in o ri gin: Engraulis ringens from Peru and Chile , Hypop/ectrodes semicinctus (type loca lity, Juan Ferná ndez ls lan d; one speci men reported fTom Easter lsland that Allen and Randa ll ( 1990) regarded as a stray ora loca li ty error] , a nd Amphichaetodon melbae, ot herw ise known from San Felix and Sa n Amb rosio lslands, and Juan Femández Archipelago, Chile (Meléndez and Yillalba 1992). Gymnothorax porphyreus, a lso with a type locality of Juan Femández ls land, is di stributed in th e So uth ern Hemi sp here to Aus tra li a; it is contained in the next category. Twe nty-three shore fishes ( 17.8%) are southem subtrop ical species that range from Easter ls land at least to th e Pitcairn ls land s (sorne suc h as Enche/ysore ramosus and Anampses fe mininus extend their di stribution to so uth eastern Austra li a). Sixteen sho re fi shes ( 12.4%) are antitropical or antiequatorial in th eir di stribution. Twenty-e ight species (21.7%) are endemic to Easter lsland. This is the second hig hest leve l of endemism for shore fishes wi thin the ln do-Pacific reg ion (25% for the Hawaiian lslands). Di Sa lvo et al. ( 1988) recorded the relative abundance ofthe common Easter lsla nd fi shes. The two species of fishe s most ofte n fo und in hi gh tidepools were the blenny Emomacrodus chapmani and th e goby Kelloggella oligolepis. In the lower tidepool s the mosr common fishes were Thalassoma purpureum, Coris debueni, Pseudolabrus fuemesi , Cirripectes alboapicalis, «l-letere/eotris» sp. (now be in g described as a new ge nus and spec ies), Apogon sp. 1, Sargocentron punctatissimum, Anarchias seychel/ensis, Gymnothora.x eurostus, G panamensi · (now G australicola), and Moringuaferruginea. T he last eight are cryptic and were rarely see n. Juveni les ofseveral other species were often encountered in tid epoo ls. The most common fi shes in the depth range of 12-40 m, whe re cover was adequate , were Coris debueni, Chrysiptera rapanui, Chaetodon litus, Pseudolabrus júemesi, Apogon s p. , Acanthurus

leucopareius, Stegastes fasciolat us. Chromis randa/ti, Kyphosus paciflcus, Xan thichthys mento, ltycirrhitus wilhelmi, Cirripectes alboapicalis, Priolepis sp. , «l-letereleotris» sp., Myripristis tiki, and Sargocentron wilhe/mi.. Species of fi shes observed at 55 to 60 m were Gymnothorax porphyreus, Aulostomus chinensis, Myripristis tiki, Sargocentron wi/helmi, Centropyge hotumallla, Scorpaena orgila, Cheilodactylus plessisi, Chaetodon /itus, C. mertensii, Forcipiger jlavissimus, Chrysiptera rapanui, Pseudolabrus júentesi. and P semifasciatus, All ofthese also frequ ented shallow water except P semifasciatus which is normally found in more than 40 m. Sorne shore species of fi shes are un usual in the broad range of depth at whi ch they were found at Easter lsla nd. Noteworthy are the damselfish ChiJ'Siptera rapanui and th e new genu s and species of goby which occur from tid epoo ls to at least 40 m. With on ly three pomacentrid fishes and five gobiids at th e is land , competition is lack ing within th ese fami li es that mig ht otherwise restrict these species to narrower depth zo nes. A thermocline marked a fau na l break at 50 to 60 m, as indicated by such invertebrates as antipatharians (black corals). T he butterflyfish Amphichaetodon melbae was collected off Motu lti in 60 m by the author; it was the on ly individual observed. As menti oned, this spec ies was previously known tTom the cool sea of Is la San Félix . San Ambros io and Juan Femández Archipielago. Our knowledge offishes below 60 m was lim ited to what local fishermen caught by hook and line, s uch as Caprodon longimanus, Parapristipomoides squamimaxil/aris, Etelis carbunculus, and

Carangoides dasson. Parin ( 1991) listed 173 benthic species of fi shes fTom the Nazca and Sala y Gómez submarine


52

BOLETIN DEL MUSEO NACIONAL DE HISTORIA NATURAL, CHILE

ridges. All except28 were collected from more than 200m, and all ofthe 28 exceptthree carangids from more than 150m. Although Easter lsland was not given as a specific locality for any ofthese species by Parin, most ofthese fishes probably occur in the deeper water offthe island. The authors viewed motion-picture footage taken underwater by Henri Garcia at Sala-y-Gómez, a low islet415 km to the east, inhabited only by numerous seabirds. Large shoals of Pseudocaranx dentex were present; also numerous were Caranx lugubris, Chaetodon litus, and Kyphosus pacificus. One individual of Aulostomus chinensis was seen in the film. No individuals of Acanthurus leucopareius were observed, but Garcia mentioned that it is present but not common. He remarked that the shark Carcharhinus galapagensis was much more common at Sala-y-Gómez than at Easter lsland. The following species of shore fishes from the abo ve checklist are probably not represented by a breeding population at Easter lsland beca use only one individual of each was seen or collected (except for Acanthurus triostegus, of which three juveniles were collected): Hypoplectrodes semicinctus,

Gnathanodon speciosus, Mul/oidichthys jlavolineatus, Amphichaetodon melbae, Chaetodon jlavirostris, C. mertensii, C. pelewensis, C. smithi, C. unimacu/atus, Zanc/us cornutus, Acanthurus triostegus, and Naso unicornis. The five butterflyfishes ofthe genus Chaetodon might be suspected as aquarium releases ifthey were reported from a locality such as the Hawaiian lslands. However, during our visits to Easter lsland, we were not aware of any importation of marine aquarium fishes. The record ofthe Moorish ldol (Zanc/us cornutus) is based on a single large adult observed by the first author and John L. Earle at Motu lti. lt was too wary to be collected. With time, more strays of shore fishes can be expected at Easter lsland that will represen! new records. These, of course, will reduce th e percentage of endemism for the island. The same will be true, of course, if Easter lsland 's endemic fishes are found elsewhere. ACKNOWLEDGMENTS The first author is most gratefulto the National Geographic Society for funding his 1969 and 1985 visits to Easter lsland, and the Engelhard Foundation for its support in 1986. We also thank Gerald R. A !len, Bruce A. Baker, Louis H. DiSalvo, John L. Earle, Henri and Michel García , and Gerardo Ve lasco for their assistance in the field , and Amold Y. Suzumoto and Loreen R. O'Hara for curatorial help at the Bisho~ Museum. We ac~nowledge as well the help of David W. Greenfield on apogonid fishes, J. Barry Hutchms for monacanthtds, John E. McCosker on ophichthid eels, Nikolas Parin on exocoetid fishes , Wi 11 iam J. R.ichards for the trigl id, Williarn F. Smith-Vaniz for carangids, and Richard Winterbottom for gobiids. The manuscript was reviewed by Gerald R. A !len.

REFERENCES ALLEN, GR. 1970 Two new species of frogfi shes (Antcnnariidae) from Easter lsland. Pacific Science 24(4)· 517-522 ' . . ALLEN, GR. and RANDALL J.E. 1990

Hypoplectrodes cardinalis, a new namc for the serranid fish H. ruber(Ailen) from south-west A 1· · fH em ustra 13, · h d. wll tscusston o . semicincrus from Juan Femandez lslands. Revue Franraise d'Aq · 1 · 17(2)· 45-46. .,. uano ogte, .

ANDERSON, W.D., Jr. and RANDALL. J.E. 1991 A new species ofthe anthiine genus Plectranthias (Pisces: Serrranidae) from the Sal Gó R'd · th .ti . ay mez 1 ge m e eastem Sout h P ac1 te. wtth comments on P. exsul. Proceedings of the Biolo · aJ S · fw · 104(2): 335-343. gtc octety o ashmgton, BERGMAN, L.M. 2004 The Cephalic LateraJis System of Cardinalfishcs (Percifonnes· Apogo ·d ) d · · . · n1 ae an 1ts Apphcat10n to the . . . . Taxonomy and Systemattcs ofthe Famtly. Ph O thcsts Umverst·ty ofH ·· H 11 ' awau, ono u u, USA. 360 p.


J. RANDALL

el

al. 1 Check li st of shore and epipelagic fishes of Easter lsland. with twelve new records

53

CARPENTER. K.E . and N IEM. V.l-1. (eds.) 1999 The Living Marine Resources of th e Westem Central Pacific. Vol. 4. Bony fishes part 2 (Mugilidae to Carangidae. FAO. Rome: v + 2069-2970 p. CLARK. G T. and FR ICKE. R. 1985 A new species of dragonet Synchiropus randalli. from Easter lsland (Teleostei: Ca lli onymidae). Proceedings ofthe Biological Soc iery ofWashington, 98(3 ): 539-543. COLLETTE. B.B. 1974 Geographic variation in the central Pacific halfbeak Hyporhamphus acutus. Pacific Science. 28(2): 111-122. DAWSON , C.E. 1985 lndo-Pacific Pipefishes (Red Sea to the Americas). Gu lf Coast Research Laboratory, Ocean Springs. MS. USA. 230 p. DE BUEN. F. 1959 E l pez luna (Mola ramsayi) en aguas de la Isla de Pascua. Investigaciones Zoo lógicas Chilen as 5: 89-62. DE BUEN, F. 1961 Peces chil enos. Familias Alepocephalidae. Muraen idae, Sciaenidae. Scorpaenidae. Liparida y Bothidae. Montemar, 1: 1-52. DE BUEN, F. 1963 Los peces de la Isla de Pascua. Catálogo descriptivo e ilustrado. Boletín de la Sociedad Biología de Concepción, 35-36 ( 1961-62): 1-80. DISALVO. L.l-1., RANDALL. J.E . and CEA. A. 1988 Ecological reconnaissance ofthe Easter !stand sublinoral marine environmenl Nat ional Geographic Research, 4(4): 451-473 . ESCHMEYER, W.N . and ALLEN , GR. 197 1 Three new spec ies ofscorpionfishes (fami ly Scorpaenidae) from Easter lsland. Proceedings ofthe California Academy ofSciences, 3 7( 19): 515-527. FISCI-IER, S.G (ed). 1993 Easter ls land Studies. Oxbow Monographs, no. 32: xiii + 247 p. FOWLER.I-l.W. 1933 Contributio n to the biology ofthe Philippine Archipelago and adjacent regions. The fishes ofthe families Banjosidae, Lethrinidae. Sparidae. Girellidae. Ky pho sidae, Op legnathidae. Gerridae, Mullidae , Emmelicht hyidae. Sciaenidae. Sillaginidae. Arripidae. and Enoplosidae collected by the United S tates Bureau of Fisheries steamer «A lbatross.>> chielly in Philippine seas and adjacent waters. Bu ll ctin of the Uni ted S tates National Muscum. 1OO. vol. 12: vi + 465 p. FRASER. T.l-1. and RANDALL, J.E. 1986 A new specics ofthe cardinalfish genus Apogon from Easter lsland. Copeia 1986(3): 64 1-645. FUENTES. F. 19 14 Con tribución al estudio de la fauna de la Isla de Pascua. Pisces. Boletín del Museo Naciona l Hi stori a Natural (Chile). no. 7: 295-3 12. GARC IA . M. 2000 Underwater Worl d of Easter ls land. S. E. E.M. Orca Ltda .. Isla de Pascua Chile. 28 p. GOMON. M.F. , GLOVER. J.C.M. and KUITER. R.l-1 . (eds.) 1994 The Fishcs of Austra li a·s South Coast. State Print, Adelaide. 992 p. GOSLINE, W.A. 1959 Fou r new species, a new genus, anda new suborder ofl-lawaiian fishes. Pacific Science, 13( 1): 67-77. GREENFIELD, D.W. 1974 A revision of the sq uirrelli sh genu s Myripristis Cuvier (Pisces: 1-lolocentridae). Bulleti n of the Natural 1-listory Museum of Los Angeles County, no. 19: 1-54. GREENF IELD. D.W. 200 1 Revis ion ofthe Apogon e1ythrinus complex (Teleostei: Apogonidae). Cope ia 200 1(2): 459-4 72. GREENFIELD. D.W. and HENSLEY. D.A. 1970 Damselfishes (Pomacentridae) of Easter lsland. with descriptions of two new species. Copeia, 1970(4): 689-695. GREENF IELD, D.W. and RANDALL. J.E. press Two new cardinalfish species of the genus Apogon from Easter lsland. Proceedings of the Californi a


54

BOLETIN DF.L MUSEO

AC IONAL DE HISTORIA NATURAL. CHILE

Academy ofSciences. HEN LEY. D.A. and SUZUMOTO. A. Y. 1990 Bothid s of Easter Js land. with th e description of a ne \1 spec ies of Engyprosopon (Teleo s te i: Pleuronectiformes). Copeia. 1990( 1): 130-1 37. HERALD. E.S. and RANDALL, J.E. 1972 Five new lndo-Pacific pipefi shes. Proceedin gs ofthe California Academy ofSc iences. 39( 11 ): 121 - 140. KAMI. H.T. 1973 A new subgenus and species of Pristipomoides (Family Lutj anidae) from Easter lsland and Rapa. Copeia. 1973(3 ): 557-559. KENDALL. W.C . and RADCLIFFE, L. 19 12 Reports on the Scientilic Results ofthe Expedition to the Eastem Trop ica l Pacific. in Charge of Alexander Agassiz, by the U. S. Fish Commission steamer «A ibatross.» from October. 1904. to March. 1905. Lieut. Commander L. M. Garrett. Commanding. The Shore Fi shes. Memoirs of the Mu seum of Comparative ZoO iogy, 35(3): 75-171. LAVENBERG. R.J. and YAÑEZ . L.A. 1972 A new species of Cirrhitus from Easter Jsland (Pi sces: Cirrhi tidae). Gayana (Zoology), 21: 1-1 1. MCALLISTER. D.E. and RANDALL, J.E. 1975 A new centrolophid fi sh of the genus Schedophilus from Easter lsland and Rapa. National Museums of Canada Publications in Biological Oceanography, no. 8: ix + 7. MCCOSKER , J.E. and RANDALL. J.E. press Notes on the snake eels ofthe genera Apterichtus and lchthyapus (Anguilliformes: Ophichthidae) ofthe Centra l and South Pacific, with the description of a new species. Zootaxa. MELÉNDEZ C .. R. and VILLALBA S., C. 1992 Nuevos registros y antecedentes para la ictiofauna del Archipiélago de Juan Femández, Chile. Estudios Oceanológicos, 11 :3-29 NAKAMURA , l. 1985 Billfishes ofthe world . FAO Fisheries Synopsis. no. 125. vol. 5: iv + 65. PARIN. N.Y. 196 1 Contribution to the knowledge ofthe nyi ng fi sh fauna (Exocoetidae) ofthe Northwest Pacilic. Trudy lnst. Okeanol. Akad. Nauk. SSSR 42 : 40-91 (in Russian: translation to English by Laurence Penny). PARIN. N.Y. 1989 A review ofthe genus Rexea (Gempylidae), with dcscriptions ofthree new speci es. Yoprosy lkhtiol.. 29( 1): 3-23 (in Ru ssian; Eng li sh translation in Joum al of lchthyology, 1990: 86-1 05). PARIN, N .Y. 1991 Fish fauna of the Nazca and Sala y Gomez submarine ridges. the eastemmost outpost of the lndo-west Pacilic zoogeographic region . Bulletin ofMarine Science. 49(3): 671-683. PARIN, N.V. 1996 On the species composition of ny ing lishes (Exocoetidae) in the west-central part of tropical Pacilic. Yoprosy lkhtiol. , 36(3): 300-307 [in Russ ian; Engli sh tran slation in Joumal of lchthyo logy, 36(5): 357364.] RANDALL, J.E. 1964 A revision ofthe filefi sh genera Amanses and Cantherhines. Copeia, 1964(2): 331-361. RANDALL, J.E. 1970 Easter lsland an ichthyological expedit ion . Oceans. 3(3): 48-59. RANDALL, J.E. 1972 Revision ofthe !abrid fish genus Anampses. Micronesica 8(1 and 2): 151-195 . RANDALL, J.E. 1976 The endemic shore fishes of the Hawaiian lslands. Lord Howe lsland and Easter !stand. O.R.S.T.O.M. Travaux et Documents, no. 47 : 49-73 . RANDALL, J. E. 1983 A review ofthe fishes ofthe subgenus Goniistius, genus Cheilodactylus, with description o fa new species from Easter lsland and Rapa. Occas1o nal Papers ofthe Bemice Pauahi Bishop Mu seum, 25(7): 1-23. RANDALL, J.E . 1998 Zoogeography ofshore fishes ofthe lndo-Pacific region. Zoological Studies, 37(4): 227-268.


.1 . RANDALL

el

al. 1 Chccklist of shore and cpipelagic fi shes of Eastcr lsland . with twclvc ncw rccords

55

RANDALL. J.E. prcss Xyrichtys koteamea, a new razorfish (Pcrciformes: Labridac) from Easter lsland. Rames Bulletin ofZoology. RANDALL. J.E . press Pascua caudilinea. a Ncw Genu s and Specie ofGobiid Fish (Pcrciformes: Gobiidac) from Easter lsland. Zoological Studies. RANDALL. J.E . and BALDWIN. C.C. 1997 Revi s ion of the serranid fi shes of the subtribe Pseudogrammina. with descriptions of ti ve new species. lndo-Pacific Fishes. no. 26: 1-56. RANDALL. J.E. and CALDWELL. D.K. 1973 A new butterny fi sh of the gcnus Chaetodon and a new angelfish of thc genus Centropyge from Easter lsland. Natural History Mu scurn of Los Angeles Co unty Contributions in Science, no. 237: 1-11. RANDALL. J.E. and CEA EGAÑA. A. 1984 Native names of Easter lsland fishes. with comrncnts on the origin of Rapanui pcople. Occasional Papers ofthe Bernicc Pauahi Bishop Museum, 25( 12): 1-16. RANDALL, J.E. and CEA EGAÑA. A. 1989 Canthigaster cyanelron a new toby (Teleostei: Tctraodontidae) from Eastcr lsland. Revue Fran~aise d ' Aquariologie. 15(3) : 93-96. RANDALL. J.E. and GREENFIELD. D.W. 2001 A preliminary rcvicw ofthe lndo-Pacific gobiid fishes ofthe gen us Gnatholepis. lchthyological Bulletin of thc J.L.B . Smith ln stitute oflchthyology. no. 69: 1- 17. RANDALL, J. E. and MCCOS KER. J.E . 1975 The eels of Eastcr ls land with a description of a new moray. Natural llistory Museum of Los Angeles County Contributions in Science, no. 264: 1-32 . REGAN. C..T. 1913 Collection of fi shes rnade by Pro fes or Francisco Fuentes at E aster lsland. Proceedings ofthe Zoological SocietyofLondon. 1913 :368-374. RENDAIIL, JI. 1921 The fi hes of Easter ls land . p 59-68 in Skottsberg, C. (cd.) Thc Natural Hi story of Juan Fernandez and Eastcr Js land. Zoology, vol. 3. Almqui st & Wikse ll s. Uppsa la . ROBJNS . C. R. 1991 Two new spccies of Ophidion (Pi sces: Ophidi idae) from rem o te islands of thc eastern Pacific. Natural lli story Mu scum of Los Angeles Cou nty Contribution s in Scicncc. no. 427 : 1-11 SPRJNGER. V.G 1967 Revis ion ofthe circumtropical shorefi sh genus Entomacrodus (131enniidae: Salariinae). Proceedings ofthe United States National Mu seum, 112: 1-150. STARNES. W.C. 1988 Revision, phylogeny and biogeographic comments on the circurntropical marine pcrcoid fish family Priacanthidae. Bulletin ofMarine Science, 43(2): 117-203 . WILHELM. O.E. and HULOT, A.L. 1957 Pesca y peces de la Isla de Pasc ua Boletín de la Sociedad Biología de Concepción, 32: 139-152. YAÑEZ-ARANCIBIA. L.A. 1975 Zoogeografia de la fauna ictiológica de la Isla de Pascua (Easter lsland). Publicaciones Especiales Centro de Ciencias del Mar y Limnología Universidad Nacional Autónoma de México, 2( 1): 29-52.

Contribución recibida : 28 . 12 .04 ; aceptada: 26.07.05 .


56


Boletín del Museo Nacional de Historia

atural , Chile. 54 : 57-70 (2005)

DINÁMICA POBLACIONAL DE NASSARJUS GAYII (KIENER, 1834) (GASTROPODA, PROSOBRANCHIA) EN El PUERTO DE SAN ANTONIO, CIULE CENTRAL. * 1

SERGIO LETELIER V. 1, PATRICIO BARRÍA M-' y CECILIA OSORJO R. 3 Laboratorio de Malacología, Museo Nacional Historia Natural. Casilla 787, Sanriago, Chile. ernail: sletclier@rnnhn.cl ' Instituto de Fomento Pesquero, Valparaíso. ernail: pbarria@ifop.cl 3 Opto. de Ecología, Hidrobiología, Universidad de Chile. ernail: cosorio@uchile.cl

RESUMEN Se obruvieron muestras del gastrópodo Nassarius gayii, característico de la comunidad bentónica submareal en el Pueno de San Antonio (33 °36'S.71°38'0). Estas fueron recolectadas mensualmente entre junio de 1978 y septiembre de 1979, en ocho estaciones, con una draga Peterscn, entre 3 y 20 m de profundidad. La temperatura, la salinidad y oxígeno superficial osciló en promedio entre 19.2 "C, 32,3 ppm de salinidad y 4,8 ml/1 de O, Se elaboraron distribuciones de frecuencias de longitudes de N. gayii con clases de intervalos de O, 1 mm para cada estación y mes; relaciones funcionales de longitud - peso húmedo total (Lt/Pht), longitud - peso seco total (Ltll'st) y longitud - peso seco de la concha y opérculo (UPC y op.); se analizaron aspectos de la variación estacional de la densidad, biomasa seca y peso promedio ponderado de la población . El mayor número de juveniles (53, 1%) se observó en la estación 7, área apta para el reclutamiento y el mayor número de adultos se encontró en la estación 6 (79,5%) y 8 (66,1%). La densidad varió entre 22,8 ejernlm' con 6,5 x JO'' g (Junio 1979) y 620 ejernlm' con 31 x JO·' g de biomasa (octubre 1978). La menor densidad de la población que se observó en julio sugiere la existencia de mortalidad o migración; el reclutamiento ocurrió en primavera y otoño. De la frecuencia de Jongirudcs total que N. gayii presentó, se observan tres modas lo que sugiere una edad de dos a tres años para la especie. Palabras clave: Nassarius gay ii, Gastropoda, Prosobranchia, San Antonio, Chile, Dinámica poblacional. ABSTRACT

Nassarius gayii (Kien er, 1834) (Gastropoda, P r osob r a n chia) in Sa n A nto nio h arbo ur, cent ra l C hile. Monthly samples of Nassarius gayii from San Antonio (33°36'S; 71°38'W), were obtained with a Petersen grab, in eigth stations between three and 20 m depth (June 1978 to september, 1979). Average of temperature, salinity and concentra! ion from surface werc 19,2 •e, 32,3%o. and 4,8 ml/1. Al 20 m depth values were 12,6 •e, 33,9%. and 4,3 mili respectively. Length frecuency distribution for cach station and month, Jength-wet wcigth (Lt/Pht), lcnglh- total dry weigth and length-shcll and opercle dry weigth (L!Psc and op.) wcrc calculated. Seasonal variation of density, dry biomass and pondercd average weigth of thc sampled population werc analyzed. Station 7 had the higher percentage of juveniles, indicating a probable recruitment arca. Station 8 had the higher number of adults (73 . 1% .). The values of density and biomass were between 22,8 indlm' and 6,5 x 1O'' g in June, 1979, and 620 indlm' and 31 x 10'3 g in October, 1978. The higher mortality was observed in July, beca use of its lower values of populations density. The recruitmcnt probably occurs in spring and fall. The monthly dry biomass rcached a peak in October, 1978 with 329 g and a population dcnsity of 43 individuals. In 1979 the peak was in April with 280 g annual 380 individuals. lt was recognized three meda! groups of Nassarius gay ii suggesting age 2 and 3 years. Key words: Nassarius gay ii, Gastropoda, Prosobranchia, San Antonio, Chile, Dynamic popu lation.

• Proyecto DIB.PRIO 15410407. Univ. de Chile.


58

130LETI ' DEL MUSCO NACIO AL DE HISTORIA NATURAL. CH ILE

INTRODUCCIÓN El género Nassarius está ampliamente distribuido en el Pacífico-Sur Oriental, entre Isla Lobos en Perú y el Estrecho de Magallanes, Chile (Marincovich. 1973 y Ageitos de Castellanos, 1992) Ysu presencia es frecuente en la provincia zoogeográfica chileno- peruana. Sin embargo. no hay información referente a su densidad, biomasa húmeda y seca total en comunidades de fondos blandos en el litoral central de Chile, donde se han citado cuatro especies de este género para Chile: N. coppingeri ( E.A.Smith, 1881 ), N. Jaeniolalum (Philippi, 1845), N. gayii (Kienner, 1834) y N. demifer (Powys, 1835). N. gayii se distribuye en las costas de Chile. desde la frontera con Perú hasta el Estrecho de Magallanes y batimétricamente se encuentra en la zona submareal hasta profundidades de 20 metros. La abundancia relativa de Nassarius en los ecosistemas submareales a lo largo del litoral chileno ha sido reportada en varios estudios de comunidades bentónicas Ore llana ( 1985), Andrade ( 1986), Reid y Osorio (2000); también se ha encontrado la presencia del género en la dieta de peces, Meléndez ( 1984), Arancibia y Meléndez ( 1987), Arancibia y Fuentealba ( 1993), Fuentes ( 1981 , a y b). Los porcentajes establecidos para el género indican que su importancia es relativa en la alimentación de los peces submareales y ocasional en los bentodemersales. Un estudio de plancton señala la variabilidad temporal de la abundancia de estados larvales de N. gayii, Nuñez, Valdovinos y Arcos ( 1989); su relación con el impacto de los cultivos de peces en la in fauna bentónica, con gran aporte orgánico (Larraín el al .. 1993), y la presencia de imposex detectada por Panes (2005). El objetivo de este trabajo es caracterizar la población de N. gayii presente en el Puerto de San Antonio, con el propósito de profundizar el conocimiento de la especie en la zona central de Chile, respecto a algunos de sus parámetros biológicos como la dinámica de la densidad y biomasa, relacionados con su distribución espacial y algunas variables abióticas: temperatura, salinidad y oxígeno disuelto. MATERIALES Y MÉTODOS La zona de estudio se ubicó en el Puerto de San Antonio (33° 36' S; 71 o 38' 0), y sus caracteristicas 11sicas fueron las siguientes: las estaciones 1, 2, 3, y 4 tuvieron bajas profundidades, entre Oy 12m, y presentó una depresión en su parte central comprendida entre los espigones; en su parte sur, próxima a la estación 1, existían dos emisarios urbanos (Fig 1). Las estaciones 5, 6, 7, y 8 se caracterizaron por presentar mayores profundidades y en esta área existía una depresión en su parte central y sus bordes presentaron pendientes abruptas. Al analizar su batimetría se registraron profundidades hasta 55 m. El área de estudio tenía la influencia del rio Maipo en algunos periodos del año, particularmente en invierno e inicio de primavera. Esto se manifestaba por aguas superficiales de color café en dirección norte, consecuencia del material arcilloso en suspensión arrastrado por el río, y caracterizado por una línea de embancamiento desde la zona del estuario hasta el espigón exterior (Niemeyer y Cereceda 1984). En cada estación de muestreo, se tomaron muestras de aguas con botellas Nansen y se determinó la salinidad con densímetro, temperatura en oc y oxígeno con el método de Winkler. El periodo de estudio fue desde junio de 1978 a septiembre de 1979, durante el cual se colectaron un total de 128 muestras de N. gayii que provienen del bentos de San Antonio y fueron obtenidas en ocho estaciones a profundidades que variaron entre 3 y 20m. La disposición de las estaciones someras se hizo en relación a la presencia de emisarios, en profundidades entre Oy 20m (Fig.l ). Para el estudio cuantitativo del bentos en las estaciones ubicadas sobre substratos blandos de fango y arena, se utilizó una draga Petersen de O, 1 m2 de superficie y una capacidad de 5,5 litros de volumen.


S. LETELIER

el

al. 1 Dinámica poblacional de Yassanus gayu en el Puerto de San An lonio. Chi le Ce 111ral

59

N

A

FIGURA l. Mapa de las estaciones bentónicas. isóbatas de 3. 10, 20, 50 y 100m y emisarios ex istentes en la bahía de San Antoni o, período junio-diciembre 1978 y enero-septiembre 1979.

Los organismos recolectados fueron fijados en formalina al 10% y conservados en alcohol de 70°; la determinación específica fue corroborada usando las colecciones de referencia del Museo Nacional de Historia Natural. A todos los ejemplares de N. gayii se les midió la longitud total (Lt) (Fig.2), utilizando un Vernier de 0.05 mm de precisión; para los organismos menores de 5 mm, se usó una lupa binocular Zeiss con ocular graduado de 0,0 1 mm de precisión.


60

130 LETI N DEL MUSEO NAC IONA l DI: IIISTORI A NAT URA L. CIIILI:

1 cm

FIGURA 2. Nassarius gayii: Lt= Longitud total : 12 mm.

Las distribuciones de frecuencias de longi tudes se hicieron con intervalos de clase de O, 1 mm para cada estación y mes. Con el propósito de disponer de relaciones funcionales entre el peso húmedo y seco de partes blandas y duras, se analizó una submuestra estratificada de ejempl ares por cada intervalo de clase (n = 98). En las mediciones grav imétricas se utilizó una balanza analítica Sartorius de 5 x 1o-~ g de precisión. Para estimare! peso seco de las muestras, éstas se seca ron en una estufa Memmert a 105 °C, por un período máximo de 8 horas. Con los resultados obtenidos se calcu laron las relaciones somatométricas de Longitud tota l - Peso húmedo total (LúPht), Longitud total - Peso seco total (LúPst) y Longitud total - Peso seco de la concha y opérc ul o (LúPsc y op.). Con estas ecuac iones funcionales se calculó el peso húmedo y seco de las partes blandas y duras para cada uno de los intervalos de clases por estac ión y mes utilizando para ello la marca de clase de longitud. Los pesos promedios ponderados de cada muestra y total, se estimaron a través la sumatoria del número de individuos por su peso promedio de cada estrato de longitud, dividido por el número total de la muestra. El análisis del materi al biológico permitió conocer la abundancia de N. gayii por estación e interpretar sus cambios espaciales y temporal es en el Puerto de San Antonio. RESULTADOS De los moluscos recol ectados, N. gayii fi.1e la especie más abund ante en número y en frecuencia a lo largo de todo el muestreo. En menor proporción fueron los bivalvos, entre los cuales se encontraron valvas vacías de Mesodesma donacium (Lamark, 1818), Semele solida (Gray, 1828), Limopsis sp., Choromytilus chorus ( Molina, 1782), Hiatella solida (Sowerby, 1834); entre los gastropodos, Fissurella latim arginala Sowerby, 1835, Collissella orbigny (Dall, 1909) y C. plana (Philippi, 1846); Concho/epas concho/epas (Brugü iere, 1789), Xanthochorus cassidifo rmis (Blainville, 1832), Mitrella unifasciata (Sowerby, 1832), Nassarius dentifer (Powys, 1835) y Caecum sp.; la mayoría de ellas son especies frecuentes en el litoral central. Otras especies, como Odostomia chilense Dall y Barsch, 1909, Turritella cingulata Sowerby, 1825, Crucibulum quiriquinae (Lesson, 1830) entre los gastrópodos, Mulinia sp. y Macoma inornata (Hanley, 1844) entre los bivalvos, se observaron en las diferentes estaciones a lo largo del período de muestreo. De acuerdo a la presencia o ausencia de ejemplares de N. gayii en las estaciones bentónicas. el área se subdividió en dos subgrupos. E l primer grupo, constituido por las estaciones 1 y 2 no presentaron el gastrópodo


S. LETELIER et al. 1 Dimimica poblacional de .\'assarms gayli en el Puerto de San Antonio. Chile Central

61

y correspondió a una zona de baja profundidad menor a 6 m; además en la cercanía existían dos emisarios. El segundo grupo estuvo fonnado por las estaciones 3, 4, 5, 6, 7 y 8. Las estaciones 3 y 4 se ubicaron a profundidades menores a 1Om en la poza del puerto; las estaciones 5, 6, 7 y 8 estuvieron ubicadas en zonas de mayor pendiente dentro de la cuenca, a profundidades de 20, 1O, 20 y 3 m, respectivamente, presentando condiciones fisicas similares (Cuadro 1). Las relaciones somatométricas de Longitud total y el Peso húmedo funcionales cuantitativas de Longitud total Peso húmedo total (a), Longitud total- Peso seco total (b) y Longitud total- Peso seco concha + opérculo total (Fig. 3), fueron altamente significativas (P<O,O1) y presentaron coeficientes de correlación superiores a r = 0,88 (Fig. 3). 15

3 54 '

y=0.001712 L

o

r =0.93568

o; É..

o 10

o

o

""'

o

o o o o

<1>

o<1>

n."'

5

o

o 4

o; É..

o :;

..,ea. o

>-

"' "o

6

B

10

12

10

12

3 18 '

y = 0.08352B L

260

r =0.96041

o

200

140

-"' e:

"o n. "'

80

<1>

o 20 4

6

45

8 325

y=0.008055 L

o

r =0.88925

o; É.. o

o

30

"O

"'

E

·::>

-"'

o<1>

n."'

15

4

6

8

10

12

Longitud (mm)

FIGURA 3. Relaciones gravimétricas de N gayii: longitud-peso seco total (Lt-Pst); longitud-peso seco de la concha Y opérculo (L/PsC y op.): longitud-peso húmedo total (LifPht).


BOLETIN DE L M USEO NACIONA L D E HI STORI A NAT URA L. CHI LE

62

Análisis por estación ., Los períodos con mayor ocurrencia de N. gayii, en relación al número de estaciones (75%), correspond10 a septiembre de 1978 y febrero y mayo de 1979 (Cuadro 1). Las frecuencias mensuales de tallas para l~s ejemplares colectados en todas las estaciones por mes, fueron en su mayoría bimodales (Fig_. 4~ . La pr~senc1a de ejemplares de talla inferior menores a 6 mm se encontraron principalmente los meses de JUlio - nov1embre de 1978 así como en marzo- junio de 1979, Jo cual indicó la presencia de ejemplares que se reclutaron a la población.

JUN 1978

n=70

1

1

1

JUL

n=123 !

1

1

AGO

n=188 1

1

1

SEP

n=338 1

1

1

OCT

JUL

~n=434 111 1

1

n=16

1

1

_. . _. . ,_~. J.'- -l'- -l'- -' - ' - -'.'- ' - -' - ' - -l'- ' -"~_.:o_o_.v~

2: Lt...., 20

~

J,o

.~. 3

6

9

12

DIC n=133 1

1

15

20

~

~.

1

AGO

n=128 t

1

SEP

17 2

Lt.ol.l_. l._. l._~. l.l_. l.l_. l.l_. l.!_. l.I_LI_LI_LI_. l.I_L_Ln_=L~ 3

6

9

12

15

Longitud (mm) FIGURA 4. Distribución mensual de la frecuencia relativa de las longitudes de N. gayii de todas las estaciones: período junio a diciembre, 1978 y enero a septiembre, 1979. Puerto de San Antonio.

Análisis de la temperatura, salinidad y oxígeno mínimos y máximos superficiales Respecto a las condiciones oceanográficas, en la totalidad de las estaciones, la temperatura, la salinidad y el oxígeno superficial variaron alrededor de los 10,5 y 11 ,5 °C, 26,51 y28,87 o/oo, 2,4 y 3,0 rnl 0/1,respectivamente. En septiembre de 1978 la temperatura mínima superficial fue de 10,5°C y se observó en la estación 6; la salinidad mínima superficial fue de 28,87 %o en noviembre de 1978 en la estación 2. La temperatura superficial máxima osciló entre 16,6 y 17,3 1oc en la estación 1, con una máxima de 17,7°C en enero de 1979; los valores de salinidad superficial oscilaron entre 33,95 a 34,01 , con una máxima de 34,19 o/0 0 en el mes de mayo de 1979 en la estación 4. Los valores mínimos de salinidad en la superficie presentaron una variación amplia, observándose


S. LETELI ER et al. 1 Dinámica poblacional de .\assarius gayu en el Puerto d~ San Antonio. Chi le Central

63

una tendencia de menor sal inidad de 28.87 en la estación 2. noviembre de 1978. hasta un valor de 26,50 en la estación 8, diciembre de 1978. El valor promedio de temperatura, oxígeno, salinidad superficial en todas las estaciones fue de 14 ,2°C, 32,3 S %o y 4,8ml Oj l. Análisis de la temperatura, sa linidad y oxigeno mínimos y máximos de fondo En la estación 1 se obtuvo una temperatura que osciló entre 15,0 y 15,7°C con una máxima de 17, 1 en enero de 1979; los valores para las temperaturas mínimas del fondo fluctuaron entre 10,4 y 10,7°C en la estación 7 en se ptiembre de 1978; la salinidad mínima del fondo fue de 32.1 O y ocurrió en la estación 1 en Noviembre de 1978; la máxima alcanzó a 35,30 %o en la estación4, Mayo de 1978; la salinidad máxima entre las estaciones 3 y 7 se mantuvo en promedio entre 34, 15 y 34.24 %o: la estación l. 2 y 8 presentaron valores mínimos entre 32, 1Oy 33,36 %o; el valor mínimo observado en el oxígeno disuelto fue de 1.0 mi 1 1en la estación 5 y 7 en mayo de 1979; en marzo de 1979 se verificó una máxima de 7, 1 ml/1en la estación 8. Los valores mínimos observados oscilaron entre 1,Oy 2, 1 mili, máx ima entre 6,9 y 7, 1 ml/1. El valor promedio de temperatura, oxígeno, salinidad del fondo en todas las estaciones fue de 12,6 oC, 33 ,9 S o/oo y 4,3 mi 0 / l. La profundidad promedio en todas las estaciones fue de 3, 6, 8, 9-10, 20, 9, 20y3 m . Dinámica de la población de N. gayii por estación de muestreo en el período analizado (1978-1979) Comparativamente con las otras estaciones del segundo grupo, en la estación 7 (20 m) existe una mayor frecuencia de ejemplares juveniles (Fig.5). En esta área la distribución por tamaños indica que los individuos menores a 6mm totalizan al53 ,2% de la población. En los meses de abril y julio de 1979 se observó una alteración de las distribuciones de frecuencia debido a la escasa presencia de ejemplares recolectados de N. gayii. %

ESTACIÓN 7

:~ Í'\_,___,

Vll l·78 n=70

1

----~----- n~18~

10t ~ 10t ~

X-78 n=58 1

~

1

1

1

1

~

1

~~~

. . . .. ~

1

1

1·79 n=51 1

11·79 n=25 1

1

~t ~

l rJ'/\

1

1

1

1

1

Vl-79 n=64

1

~~t

1

1

1

1

111-79 n=76

IV-79 n=8

V-79 n=138

1

Xll-78 n=75

~

10t

1

Xl-78 n=46

~

~~ ~~~

1

~~·18

~~~

~t

1

:J

1

1

e;

':'

o

"'io<D

<D <D

1

1

1

1

1

1

1

Vll-79 n=16

• 1

1

1

1

1

.~ '1'

'P

O>

<D

<D

<D

io

io

1

1

Vlll-79 n=33 1

1

~-79

n=16

':'

;;;

Longitud (mm)

<O <O

FIGURA 5. Frecuencia relativa de la longitud de N. gayii en la estación 7. a 20 m de profundidad: período junio a diciembre, 1978 y enero-septiembre, 1979, Puerto de San Antonio.


BOLETIN DEL MUSEO

ACIONAL DE III STOR IA Ntd"URAL . CII IL E

Distribución de frecuencias de biomasa, densidad y longitudes en el período analizado (1978-1979) El análisis de la distribución de las frecuencias de biomasa húmeda y seca, concha y opércu lo de todo el período de muestreo permite observar que la longitud promedio ponderada fue 6,9 1+- 2,55 mm, y la biomasa húmeda promedio ponderada fue de 6,29 +-5.31 mg. y el peso seco promedio ponderado 2.52 + - 2.36 mg y peso seco de la concha fue 56,1O+- 49.27 mg. La proporción peso húmedo: peso seco ponderada fue de 2,5: 1 y la proporción peso seco total :peso seco de la concha es 1:22,2. La densidad promedio fue de 249 ejernlm 2• alcanzando su valor máximo en octubre de 1978 con 620 ejernlm 2 y 3 1x 10·3 g de biomasa seca. En abri l de 1979 ésta fue de 542,8 ejem/m2 y2, 17 x 1O·' g, respectivamente (Fig. 6). Los valores mínimos observados en 1978 fueron de 100 ejem/m2 y 1,63 x 10·3 g de biomasa en el mes de junio. En 1979 en cambio estos fueron de 22,8 ejern/m2 y 6,5 x 1o-3 enjulio. En noviembre de 1978 y julio de 1979 se observó una baja en el peso promedio ponderado de la población. La densidad máxima de la población coincide con la primavera y otoño, lo cual está asoc iado con la incorporación de reclutas a la población.

FIGURA 6. Variación estacional de la densidad. biomasa seca y peso promed io ponderado de N. gayii en el puerto de San Antonio: junio a diciembre. 1978 y enero a septiembre. 1979.

La dinámica de la biomasa seca mensual de todas las estaciones, alcanzó su valor máximo en octubre de 1978 con 320 gy una densidad de434 organismos. En 1979 1os valores máximos se obtuvieron en Abril con 280 g y 380 ejemplares. La oscilación de la biomasa seca está en concordancia con la dinámica de la densidad modificándose entre los 5 y 6 mm (Fig. 7). En el análisis de las estaciones 4, 5, 6, 7 y 8 para el período 1978- 1979 revela la existencia de al menos dos grupos bien definidos, con un rango de tamaños de 1,Oy 5,9 mm y de 6,0 a 11,9 mm ; y un grupo menos importante se destaca sobre los 12,0 mm (Fig. 8). En la fTecuencia de longitudes se observa la presencia de tres modas (Fig.9). La primera corresponde a organismos de hasta 6 mm, los reclutas de la población, es decir la fase pre reproductiva. La segunda tiene una amplitud de 6 a 11,5 mm de longitud, es decir la porción de la población que se postula en fase reproductiva y finalmente la tercera moda estaría constituida por organismos mayores a 11,5 mm, representaría la parte longeva de la población.


S. LETELIER et al. 1 Dimirnica poblacional de .\ 'assarws gayu en el Puerto de San Antonio. Chi le Ce ntral

JUN 1978 1

1

~., ~=~7~

~UL

1~2~

::t .~

280l

2001

65

MAR n=113

1

!

1

1

ABR n=380

140I 60 20 MAY n=275

1701 50 30 Ol

m u

Ql

JUN n=180

SEP

(f)

n=538

m (f)

m

E o

20

20

C)

NOV n=104

L. :t :r "_p :隆 F E B :隆 F -~---~--".路 .路~ :f . L ::!

1

1

1

L

1

DIC

1401

n=133

1 1 1

JUL n=16

1

1

1

1

1

1101 90 60

o

3

6

9

12

1

1

30

SEP

160!

1

1

1

n=91 ~NE1979

1

1

AGO n=128

n=172

1

15

o

3

6

9

.. 12

1

1

15

Longitud (mm)

FIGURA 7. Frecuencia de la biomasa seca mensual de N. gayii de todas las estaeiones;junio a diciembre. 1978 y enero a septiembre. 1979. Puerto de San Antonio.


BOLETIN DEL MUSEO NAC IONAL DE HI STOR IA NXI URAL. CIIILE

66

%

ESTACIÓN 4 Prof = 9 - 10m N° = 230 O, fondo = 4,2 mg/1 T" fondo = 12,5 S %o= 33,2

20

oc

10

%

ESTACIÓN 5

Prof =20m N° = 465 O, fondo = 4,2 mg/1 T" fondo= 11 ,6 °C S %a= 33,1

20 10

%

ESTACIÓN 6 Prof = 9- 10m N° = 520 O, fondo = 4,8 mg/1 T" fondo= 12,5 S %a= 33,1

20

oc

10

%

ESTACIÓN 7 (Área de reclutamiento) Prof= 20m N° = 905 O, fondo = 4,3 mg/1 T0 fondo = 12,0 °C S %a= 32,9

20 10

%

ESTACIÓN 8 Prof =3m N° = 593 O, fondo = 5,4 mg/1 T0 fondo = 13,2 °C S %o = 32,9

20 10

w

o

o

o

o

w

<o <O

<O <O

<O

o O)

<o <O

01

o

<O

<o <O Longitud (mm)

FIGURA 8. Frecuencia deN. gayíi por clase de talla y estación 4, 5, 6, 7 y 8 en el bentos del puerto de San Antonio: junio a diciembre 1979 y enero a septiembre. 1979.


S. LETELIER

el

al. 1 Dinámica poblacional de ¡\ ·assarius gayii en el Pueno de San Antonio. Chile Central

67

20

15 en

ro

> ~ a.i .._ en

10

ro e

.(3 Q) :;:)

u ~

u.

5

o

2

3

4

5

6

7

8

9

10

11

12

13

14

15

Longitud (mm) FIGURA 9. Frecuencia de long itudes total de N. gayii en el pueno de San Antonio, junio a diciembre, 1979 y enero a septiembre. 1979.

DISCUSIÓN La distribución de las tallas de N. gayii presentó las características de una población trimodal de dos a tres años, con períodos reproductivos parciales, preferentemente en invierno y otoño. Según O' Asaro (1993) el desove de esta especie ocurriría en el sur de Chile entre junio y agosto. Del análisis de la presencia de N. gayii en el puerto de San Antonio, se constató la ausencia de la especie en la estación 1 y 2, en el sector del malecón, motivado probablemente por el bajo contenido en oxígeno, escasa circulación de las aguas y por la presencia de emisarios (Cuadro 1). En relación al oxígeno disuelto, las estaciones 3 a 8 tuvieron mejores condiciones para la especie a pesar de las diferencias de profundidad. Un factor que debe ser considerado para entender la distribución de los organismos es la probable influencia de las aguas aportadas por el río Maipo, a lo cual se agrega la mezcla de aguas servidas provenientes de las descargas de los emisarios existentes en el sector de las estaciones 1, 2, 3 y 8, que afectarían las propiedades fisico-quírnicas de estas aguas neríticas. Las estaciones 3, 4, 5, 6, 7 y 8 presentan una topografía y factores abióticos oceanográficos relativamente favorables al desarrollo de la especie. La estación 7 parece favorecer el reclutamiento de ejemplares juveniles, lo que podría estar relacionado con la profundidad y el período del año.


68

BOLETIN DEL M USEO NACIONAL DE HISTORIA NATURAL. CIIIU:

Las estaciones 1, 2, 3 y 8 está n más expuestas al efecto de la contaminación por emisarios existentes en ese lugar (Fig.l). Otro factor importante que inOuye en la dinámica de la población, estaría relacionada con la profundidad (3m), lo cual parece favorecer la presencia de ejemplares adultos (73 , 1%) en la estación 8; en el caso de la estación 6 (9-1 O m) presentaría condiciones similares para los ejemplares adultos (79,5%) y poco favorables para el reclutamiento de juveniles. La baja densidad poblacional en julio, período de invierno, sugiere la ex istencia de un proceso de mortalidad o de migración de carácter reproductivo en la población de N. gayii, fuera del área de estudio. Lo anterior basado en el cambio de la biomasa seca alrededor de los 6 mm, en todas las estaciones muestreadas, lo cual sugiere un cambio de conducta probablemente reproductiva. Los valores de la estación 7 (20m de profundidad), en el mes de julio de 1979, reflejan una situación poco apta para el desarrollo de la especie. No existe una línea de tiempo común para las diferentes clases de frecuencias de longitud, lo cual no permite el seguimiento temporal de las cohortes. Esto se deba probablemente a perturbaciones provocadas por dragados efectuados en la rada y el temporal ocurrido en esa fecha. Por lo tanto la densidad y distribución de la especie al interior en la bahía, estaría más afectada por la hidrodinámica del sector que por la influencia de la contaminación de descargas biogénicas. Borowsk-y ( 1979) ha descrito fenómenos de migración y agregación en N. obsoletus (Say) en Jos fondos blandos de la Bahía de Jamaica en Woods Hole, y destaca la marcada tendencia a emigrar desde la zona intermareal hacia el infi'alitoral en función de las temperaturas. Además señala que los caracoles forman agregaciones temporales, lo cual no está determinado por una conducta social. Por otra parte indica que el tiempo de desagregación está regulado para intermareales por las mareas, siendo menor durante las mareas altas y mayor en mareas bajas. Los ejemplares de esta especie, presentan rutas aleatorias de migración, en que cada individuo se comporta independientemente uno del otro, generando una distribución al azar. En la descripción de las características del género, Hyman (1967) señala la gran movilidad de N. obsoletus, debido a que generan ondas en el pié, estimando un desplazamiento de 5 mm en 2 a 5 segundos. Menciona que sus hábitos alimentarios corresponden a un organismo carroñero con adaptaciones morfológicas, que le permiten percibir la existencia de animales muertos desde 1O m en aguas tranquilas a 6 m en aguas turbulentas; otras especies como N. fossatus percibe piezas de animales en descomposición a di stancia de hasta 30 metros. Yillouta (com. pers.) menciona la capacidad de N.gayii en la bahía de Talcahuano para detectar compuestos químicos liberados por las presas en vías de descomposición . En el caso del Puerto de San Antonio, el estudio realizado permite explicar la migración de la especie por el proceso reproductivo y los cambios de la presencia, abundancia y distribución de ésta población . En la Bahía de Val paraíso, Ore llana ( 1985) menciona para N. dentifer fluctuaciones de la abundancia entre 83 y 2552 ejemplareslrrr ( 1O,7 y 63,3%); para la biomasa entre 6,9 y 265,5 g/m2 ( 1,84 y 48,9 %) correspondiente a l total de la malacofauna analizada en el sector. Andrade et al. , ( 1986) establecen abundancias específicas de N. dentifer (6,2%) y de N. gayii (5,9%); en términos de biomasa, 16, 1 y 7,5% respectivamente. En la densidad obtenida para las diferentes estaciones analizadas, en el Puerto de San Antonio, entre 1978 y 1979, varió entre 100 y 620 ejern/m 2 ; 1,63 x J0-3 y 31 x 10·3 g de biomasa seca respectivamente. Los resultados obtenidos por ésta investigación estarían demostrando que N gayii no sería buen indicador ecológico, para efectos de evaluación de impacto ambiental, debido al amplio espectro trófico que posee y a la resistencia que presentaría a los cambios ambientales.


S. LETELIER el al. 1 Dinámica poblacional de Nassarius gayii en el Puerto de San Antonio. Chile Central

69

CUA DRO l. Estaciones bentónicas con (e) y sin (s) recolección de ejemplares de Nassarius gayii en la Bahía de San Antonio. 1978-1979. Estación

1

2

3

4

S

6

7

8

Con (e) recoleccón

Sin (s) recolección

Prof. (m)

3

6

8

10

20

10

20

3

%

%

0678

S

S

e

S

e

e

S

S

37.S

62,S

0778

S

S

S

S

S

e

e

e

37.S

62.S

0878

S

S

S

e

e

e

S

e

so.o

SO,O

0978

S

S

e

e

e

e

e

e

7S.O

2S,O

1078

S

S

S

e

e

e

e

e

62,S

37,S

1178

S

S

S

e

e

e

e

e

62.S

37,S

1278

S

S

S

e

e

e

e

e

62,S

37,S

0179

S

S

S

S

e

e

e

S

37,S

62,S

0279

S

S

e

S

e

e

e

e

62,S

37,S

0379

S

S

S

e

S

e

e

e

37,S

62,S 37 S

Fecha

0479

S

S

S

e

e

e

e

e

62.0

OS79

S

S

e

e

e

e

e

e

37,S

62,S

0679

S

S

S

e

e

e

e

e

62 S

37 S

0779

S

S

S

S

S

S

e

S

12,S

87,S

0879

S

S

S

S

e

e

e

e

SO,O

SO,O

0979

S

S

S

e

e

e

e

e

62,S

37,S

REFERENCIAS BIBLIOGRÁFICAS ANDRADE, H., GUTIÉRREZ. S., S. y SALINAS, G., A. 1986 Efectos del vertimiento de desechos orgánicos no tratados sobre la macroinfauna bentónica en un sector de la Bahía de Val paraíso (Chile), Cien. y Tec. del Mar, CONA 10: 21-49. ARANCIBIA, H. y MELÉNDEZ, R . 1987 Alimentación de peces concurrentes en la pesquería de Pleuroncodes monodon Miles Edwards, Jn v. Pesq. (Chile)34: 113-128. ARANCIBIA, H. y FUENTEALBA, M. 1993 Análisis de la alimentación de Merluccius gayii gayii (Guinechot.1848) de Ch il e Central, en e l largo plazo, Biología Pesquera 22: S-Il , AGEITOS DE CASTELLANOS, Z. J. 1992 Catálogo descriptivo de la malacofauna marina Magallánica 8, Neogastropoda Buccinilidae y Nassaridae. Facultad de C ienci as Naturales y Mu seo. Com isión de In vest igaciones Científicas. La Plata. 28 pp. BOROWSKY, B. 1979 The nature of agregations of Nassarius obsoletus en the intertidal zone befo re the fall offshore migration, Malacological Review, 12: 89-90. D 'ASARO. C. N . 1993 Sunnar Thorson 's world-wide collection ofprosobranch egg capsu les: Nassaridae. OPHELIA 38 (3): 14921S. FUENTES, H.C. 1981 a Nicho alimentario dePime/ometopon macu/atus (Peréz, 1986) (Pi scis.Labrídae) en playa Blanca, !quique, Boi.Soc.Biol. de Concepción, S 1:109-117.


70

BOLETIN DEL MUSEO NA JONAL DE JIJSTOR IA NATURAL, CIIIUo

FUENTES. H.C. 198 1b Feeding habita! of Semicossyphus maculatus (Labridae) in coasta l Waters of !quique in Nonhern C hil e. Vol. 27, (4 ): 309-315 . HYMAN. L.H. 1967 The In vertebrates: Mollusca l. Vol. 6:356 pp .. McGraw - Hill Book Co .. N. Y. LARRAÍN. E. , ALVIAL. A., TRONCOSO. H. y MONTES. E. 1993 Result ados y alcances de los primeros estudios de eva lu ación de impactos eco lógicos en Centros de Cultivos en Chi le. Acuicultura y Medio Ambiente. Seminario Internacional. Sant iago. 2-3 de Sep ti embre. Conclu siones. Fund. Ch il e. 60-100 pp. MARIN COV IC H, L. JR. 1973 lntertidal Mollusks of !quique. Chil e. Natural History Mu seum. Los Ange les County Se. Bull. 16: 1-49. M ELÉNDEZ, R. 1984 Alimentación de Merluccius gayii (Guinechot) frente a Chil e Central (32° 05 ' S- 36°50'S). Bol. Mus. Nac. Hi st. Nat. Chil e, 40 : 145-151. NIEMEYER, H. y CERECE DA, P. 1984 Geografia de Chile, Hidrografi a, T. VIII. Cap. 3, p. 142-152. Ed, In stituto Geográfico Militar. NUÑEZ, S,P. ,V ALDOVINOS, C. R. y ARCOS. D.F. 1989 Variabilidad temporal de la abundancia de estados larvales de Nassarius geyii (Gastropoda: Nassaridae) en el área de Concepción, VIII Región, IX J. Cs. Mar. Antofagasta 23-27 de octubre. ORELLANA. C .. J. L. 1985 Fluctuaciones temporales de la malacofauna de fondos su blitorales blandos en el área de Val paraíso, Tesis Licenci atura en Biología, In stituto de Oceanología, Un iv. de Valpo. 133 pp. PAN ES, P., L. 2005 Estudio morfohi stológ ico del sistema reproductor de Nassa rius gayii (Kiener, 1834) presente en sectores cercanos y alejados de áreas portuarias. Escuela de Medi cin a Veterinaria Departamento de Ciencias Biológicas Animales. Univ. de Chi le, Tesis de Título de Médico Veterinario. REID, D . y OSOR10, G , C. 2000 The shallow-water marine Mollusca of th e Estero Elefan tes and Laguna San Rafael, southern Chil e. Bull. Nat. Hi st. Mus. Lond. (Zool.) 66(2): 109- 146.

Contribución recibida : 15.06.05 ; aceptada : 03 .09.05.


Boletín del Museo Nacional de Historia Natural. Chile. 54 : 71-79 (2005)

CONTENIDOS GÁSTRICOS DE LA LANGOSTA DE VALPARAÍSO PROJASUS BAHAMONDEJ GEORG.E, 1976 (CRUSTACEA: DECAPODA: PALINURIDAE) DE LOS MONTES SUBMARINOS DEL CORDÓN NAZCA PEDRO D. BÁEZ R.' CRISTIÁN D. RIQUELME' y JORGE A. WEINBORN DEL Y. 3 'Sección Hidrobiología. Museo Nacional de Historia Natural. Casilla 787. Santiago. e-mail: pbaez@mnhn.cl ' Fundación Centro Nacional del Medio Ambiente (CENMA). Avda. Larraín 9975. La Reina. Santiago. e-mail: cdriquelmej@hotmail.com 3 tFidaea S. A. , Ladislao Errázuriz 2126. Depto. 1Ol. Providencia. antiago. e-mail: antonio_ weinbom@ iridaea.cl

RESUMEN Se estudió el contenido gástrico de Projasus bahamondei George, 1976, basado en 163 ejemplares (61 machos y 102 hembras), capturados entre 360 y 400 m de profundidad , en los montes submarinos del Cordón Nazca, a 400 millas al oeste del límite Chile-Perú, entre diciembre de 1990 y febrero de 1991. En ellos se identificaron : bacterias (Thiop/oca sp.), foraminiferos , hidrozoos, crustáceos (lepádidos, copépodos, huevos y otros restos) , moluscos gastrópodos, peces teleósteos , material orgánico muy desintegrado y sedimentos. No se detectaron diferencias estadísticamente significativas al comparar los contenidos estomacales de machos y hembras en relación a número y frecuencia de ítems (lndice de Winner=0,98). Tampoco se observó diferencias significativas entre sexos en la relación longitud-peso (P <0 ,05) . Palabras clave: Langosta de Valparaiso. Langosta enana, Dalmacita, Pro;asus bahamondei, Cordón Nazca, Palinúridos de Chile. ABSTRACT Gastric contents of the Valparalso spiny lobster Projasus bailamondei George, 1976 (Crustacea: Decapoda: Palinuridac) from the Cordón Nazca s ubmarine hill s . The gas tri c content of Projasus bahamondei Gcorge, 1976, was studied based on 163 stomachs from 61 maJe and 102 fcmalcs , captured sin ce the beginning of December 1990 to the end of February 1991 , between 360 and 400 m. of depth in the submarine hills of Cordón Nazca, at 400 miles off the westem ChilePerú border. The content is integrated by 11 items: bacteria (Thioploca sp.), foramminifera, hidrozoans, crustaceans (lepadids, copepods. eggs , other remnants), gastropods , fishes , not identified organic mattcr and, sediments. MaJe and female diets were not significantly different if compared the number and frecuency of items (Winner index= 0.98) . The weigth-length relationship does not exhibit significative differences between males and females (P<0.05) . Key words : Valparaiso lobster, Spiny lobstcr, Projasus bahamondei, Dalmacita, Cordón Nazca, Chilean palinurids.

INTRODUCCIÓN

Projasus bahamondei George, 1976, es una langosta Palinuridae cuya captura, frente a Chile continental, se asocia a veces con la pesquería del camarón nailon, Heterocarpus reedii, de la gamba, Haliporoides diomedeae y de los langostinos colorado y zanahoria, Pleuroncodes monodon y Cervimunida johni, respectivamente (Andrade y Báez, 1980). Los adultos de esta langosta tienen una amp lia distribución geográfica en el bentos del Pacífico Sur Este, frente a Chile sudamericano, norte y central, como también en las cercanías de los archipiélagos de Juan Femández e islas Desventuradas (Weinbom et al., 1991 ). Con los hallazgos de la especie efectuados en los montes submarinos del Cordón Nazca se ha evidenciado también que esta espec ie es un prometedor recurso potencial para el


BOLETIN DEL MUS EO NACIONAL DE IIISTORIA NATURAL. CIIILE

72

desarrollo de una pesquería en aguas internacionales. Por lo tanto. es urgente efectuar estudios biológicos y pesqueros orientados a conocer su ciclo de vida y su rol ecológico a fin de establecer las bases científicas necesarias para regular su eventual extracción masiva. La alimentación de las langostas en condiciones naturales só lo ha sido estudiada en algunas especies: Panu/irus argus del Caribe (Barroso-Fernández, 197 1 y Lipcius and Herrnkind, 1982), P interrumpus de la costa de California (Winget, 1968), Pjaponicus de Japón (Kubo, 1964), P longipes del Océano Indico occidental (Dall , 1975), Jasus lalandei de Sud A frica (Fielder, 1965), J. paulensis de las islas St. Paul , Océano Indico (Beurois, 1972) y las langostas del Oeste de Australia (Anónimo, 1978). También hay estudios en Palinurus mauritanicus y Panulirus regius de la costa occidental de Africa mantenidos en cautiverio (Maigret 1978-1979). Es notoria la falta de antecedentes respecto a las especies que se encuentran frente a Chile en el Océano Pacífico. Con referencia a Projasus bahamondei sólo tres trabajos se han referido a su alimentación: Andrade ( 1986), Codoceo et al., ( 1978) y Andrade y Báez (1980). MATERIAL Y MÉTODOS Los ejemplares de Projasus bahamondei fueron capturados en pescas exploratorias efectuadas por el B/0 ruso «Oddisey» entre diciembre de 1990 y febrero de 1991 , a una profundidad entre 360 y 400 m, en los montes submarinos del Cordón Nazca, a unos 400 millas al oeste del límite entre Chile y Perú (Fig.l). Se utilizaron trampas cebadas con carne de pescado. La maniobra de captura contó con el apoyo de un batiscafo, con el que se pudo observar grandes concentraciones de esta langosta en el sector (Figs. 2 y 3).

o•

2o•

Océano Pacifico

1000

40°

so•

60°

FIGURA l . Sector de los montes submarinos del Cordón Nazca donde se obtuvieron las muestras de Projasus

bahamondei (diciembre 1990-enero 1991 ).


P. BÁEZ

el al. 1 Contenidos

gástricos de

ProJOSIIS bahamonde1 de

los montes submarinos del Cordón Nazca

73

Se aprovechó e l material exami nado para medir la talla de los ejemplares y pesarlos para establecer la relación entre peso total y tamaño de los machos y de las hembras, según la fórmula que sigue, donde a y b son constan tes: Pt = a x Ltb Los estómagos de los 163 ejemplares estudiados. 61 machos y 102 hembras, se fijaron en forma lina (8%) y se conserva ron en etanol de 70° para con su exa men bajo microscopio estereoscópico identificar los diferent es ítems presas y sus respectivas frec uenci as. Para determinar Jos foraminíferos y las bacterias

FIGURA 2. Projasus bulwmundei en el sector nororiental del cerro Estrella , montes submarinos del Cordón Nazca. Fotog ratla tomada con el batiscafo del B/0 ru so Od issey a 335 111 de profundidad .

FIGURA 3. Projasus balwmondei en el sector oriental del cerro Profesor Mcsiatsev en los montes ubmarinos del Cordón Nazca. Fotografia tomada con el bati cafo del B O ruso Odi ssey a 330m de profund idad.


BOLETIN DEL MUSEO NACIONAL DE HISTORIA NATURAL, CIIILE

74

Thioploca se siguieron los criterios de Kennett y Srinivasan ( 1983) y Gallardo ( 1977), respectivamente. La dieta entre sexos fue comparada usando el índice de Winner, el cual considera la presencia y/o ausencia de ciertos ítems y la abundancia de cada uno de ellos (Saiz 1980), según la ecuación:

donde O ~ Sw ~ 1 X e Y, en este caso, son los valores de frecuencia de aparición de cada ítem en ambos sexos (Cuadros 1

y2). CUADRO l. Composición, número y frecuencia de presas en contenidos gástricos de Projasus bahamondei George, 1976, provenientes de los montes submarinos del Cordón Nazca. MACHOS

Frecuencia del ítem en Jtems Thioploca sp (T) Foraminíferos (F) Hidrozoos (H) Lepádidos (L) Copépodos (C) Restos Crustáceos (R.c.) Huevos crustáceos (H.c.) Gastrópodos (G) Peces (P) Mat. Org. no Det. (M.n.) Sedimentos (S)

%

n

4 49 4 1 5 39 3 1 11 14 45

6,6 80,3 6,6 1,6 8,2 63,9 4,9 1,6 18,0 22,9 73,8

8 72 3 1 1 74 11 2 10 26 65

N• Estómagos

TOTAL

HEMBRAS %

n

7,8 70,6 2,9 0,9 0,9 72,6 10,8 1,9 9,8 25,5 63,7

n

%

12 121 7 2 6 113 14 3 21 40 110

(7,4) (74,2) (4,3) ( 1,2) (3,7) (69,3) (8,6) (1,8) (12,9) (24,5) (67,5)

102

61

163

%:Frecuencia relativa en porcentaje (El n° de estómagos analizados corresponde al 100%). CUADRO 2. Distribución de presas según tallas de los ejemplares de Projasus bahamondei George, 1976, en los montes submarinos del Cordón Nazca. TALLA(mm) 110-115,9 116-120,9 121-125,9 126-130,9 131-135,9 136-140,9 141-145,9 146-150,9 151-155,9 156-160,9 161-165,9 166-170,9 171-175,9 176-180,9 181-185,9 TOTAL

T 3 2 1 2

2

F 3 9 20 29 13 15 6 4 12 4 4

H 1 2 2

L

e 2

2

PRESAS Re He 3 7 20 23 14 10 7 3 11 3 8

G

p

Mn

S

3 7 10 6 6 2

JI

3 2 5 1

3 4 4

3

4 2 2

4

20 26 12 13 5 5 7 2 4

1 12

ll9

7

2

6

110

12

2

20

40

108

T: Th10ploca, F: Foraminiferos, H: Hidrozoos; L: Lepádidos, C: Copépodos, Re: Restos de crustáceos, He: Huevos de crustáceos, G: Gastrópodos, P: Peces, Mn: Materia orgánica no determinada, S: Sedimentos.


P. BÁEZ et al. 1 Contenidos gástricos de Projasus bahamondei de los montes submarinos del Cordón Nazca

75

RESULTADOS La proporción entre machos y hembras es de 1: 2, respectivamente. El tamaño de los ejemplares examinados de Projasus bahamondei fluctuó entre 111 ,Oy 159,0 mm para machos y entre 111 ,O y 184,9 mm para hembras. En los machos se observó una moda principal en el intervalo 120,0 - 124,9 mm y otra a los 155,0 - 159,9 mm. En las hembras, en cambio, las modas se encuentran en los intervalos de 125,0129,9 mm, 150,0 - 154,9 mm, 160,0- 164,9mmy 180,0 - 184,9mm. Los pesos variaron entre 72y 75 gr. en machos y entre 25 y 89 gr. en hembras. Se observó una alta correlación entre peso-longitud para cada sexo, sin diferencias significativas entre las pendientes e interceptas de ambas relaciones (Figs. 4 y 5). Machos; log Wt = -4,46 + 2,85 · log Lt Hembras; log Wt = -3 ,99 + 2,64 · log Lt

r 2 = 0,74 r 2 = 0,77

25

OMachos

20

OHerrbras ~

15

1) 1~

10

t: ~

1---- 1'

5

o

lJ

l~ J<

l~

li rftJ IT

n

lll· 11> 1ll- ll> 130. 13> 1«J. 145· 1.5:)- 15> lóQ. 165· 1?0- 17> ]8(). 114.9 119.9 1:14.9129.9 134.9 139.9 144.9 149.91.54.9 159.9Ui4.9 Ui9.9114.9 119.91!M.9 Lcrogilndtot.al

FIGURA 4. Composición por talla de ejemplares de Projasus bahamondei George, 1976 capturados en los montes submarinos del Cordón Nazca. 2

1,9

1,8

.,

"'o

t)l

1,7

1,6 1,5

,.:¡ 1,4 r2 • O , 76

1,3 1,2 1,1 2

2,05

2,1

2,15

2,2

2,25

2,3

Lag Lt

FIGURA 5. Relación peso total (Pt) - longitud total (Lt) (logarítmica), de ejemplares de Projasus bahamondei George, 1976 capturados en los montes submarinos del Cordón Nazca.


76

BOLETIN DEL MUSEO NACIONAL DE HISTORIA NATURAL CH ILE

Los contenidos gástricos presentaban un alto grado de fragmentación. Se reconocieron once ítems (Cuadros 1 y 2). Particularmente interesantes son las bacterias del género Thioploca, constituidas por filamentos largos, verdes, translúcidos y muy entrelazados. Los foraminíferos estuvieron representados por 14 especies, 13 de ellas planctónicas: Globigerinoides quadrilobatus, Globigerinoides ruber, Globorrolalia hirsuta, Globorrotalia crassiformis, Globorrotalia truncatulinoides, Globorrotalia menardii (= cultrata), Globorrotalia sp, Globigerirel/a aequilatera/is (= siphonifera), Globigerinella sp., Globigerina quinqueloba y Globigerina sp., Sphaeroidinella dehiscens y sólo una bentónica: Casidulina sp. De hidrozoos se encontraron pequeños trozos de colonias sésiles. De gastrópodos se hallaron sólo opérculos y restos de rádulas. Se reconocieron además, huevos de crustáceos: esféricos, pedunculados y .con vitelo amarillento. Dentro del ítem «material orgánico no identificado», se consideró una serie de cuerpos esféricos de color café, además de espinas, setas y filamentos. El ítem peces, estuvo integrado a su vez por ojos, vértebras y escamas. Foraminíferos, restos de crustáceos y sedimento, fueron los ítems más frecuentes, tanto en hembras como en machos (Fig. 6). No hay diferencias significativas en los contenidos gástricos de machos y hembras (Sw = 0,98), tanto en lo que se refiere a la composición específica, como a la abundancia de cada ítem. Al relacionar las tallas de los ejemplares con los diferentes ítems encontrados (Cuadro 2), se aprecia que ejemplares con longitudes comprendidas entre 12l ,Oy 140,9 mm y entre 151 ,0 y 155,9 mm, tienen mayor número de presas en sus estómagos. Frecuencia relativa (%) 100 ¡oMachos o Hembras

90

BO

-

r-

70

¡---

r-

~

60 50

-

40

30 20 10

o

,...._

-

r-

-

ril r1. .. T

F

H

L

n e

Re

ril~ He

h 1 p

S

ÍTEM

FIGURA 6. Composición de la dieta natural de Projasus bahamondei George, 1976, de ejemplares capturados en Jos montes submarinos del Cordón Nazca T: Thioploca, F: Forarniniferos, H: Hidrozoos, L: Lepádidos, C: Copépodos, Re: Restos de crustáceos, He: Huevos de crustáceos, G: Gastrópodos, P: Peces, Mn: Materia orgánica no determinada, S: Sedimentos.


P. BÁEZ er al. 1 Contenidos gástricos de Projasus bahamondei de los montes submarinos del Cordón Nazca

77

DISCUSIÓN Aunque aún existen grandes limitaciones para conocer la alimentación natural de las langostas marinas mediante el análisis de los contenidos gástricos, éste sigue siendo un método adecuado para aproximarse a ello. La fragmentación de las presas por la acción del molinillo gástrico y las diferencias en la velocidad de digestión y asimilación de las diferentes presas, pueden ser, indudablemente, causas de errores. Es un método sencillo para obtener un primer indicio sobre interacción entre especies (Sotomayor y Zamorano 1985) y conocer su rol eventual en la estructura y dinámica de la comunidad de la cual forman parte. En esta muestra del Cordón Nazca, foraminíferos y restos de crustáceos fueron las presas más frecuentes, tanto en hembras como en machos (Fig. 6) debido, probablemente, a que tanto la concha de los primeros, como los caparazones de los segundos son más dificiles de digerir que las partes blandas, por lo cual permanecen durante un tiempo mayor en los estómagos. Considerando la alta frecuencia de foraminíferos y sedimentos encontrados en el total de estómagos (75% y 68%), podría suponerse que los obtienen al remover la parte superficial del fondo, comportamiento que ya ha sido observado en otros decápodos (Auster & Crockett 1984) ya que la mayor parte de los foraminíferos encontrados son de origen planctónico y no bentónicos. Este estudio confirma que bacterias Thioploca sirven de alimento a los organismos de la fauna bentónica de profundidad (Gallardo et al., 1995). Dichas bacterias se han registrado hasta 280 m de profundidad frente al litoral chileno (Gallardo 1977). Las profundidades mucho mayores en que se obtuvieron estas muestras, sugiere adicionalmente, que Thioploca sp. puede existir a profundidades mayores que las citadas. La significativa presencia de restos de crustáceos y peces y en particular de foraminíferos podría resultar especialmente indicadora de su hábitos alimentarios detritófagos. El incremento del número de presas en los ejemplares con tallas entre 121,0-135,9 mm y 136,0140,9 mm (Cuadro 2) se debe, probablemente, al mayor número de ejemplares de dichas tallas analizados. Tanto en las relaciones de peso-longitud, como en lo que se refiere a las presas presentes en los contenidos gástricos de machos y hembras del estudio no se observan diferencias estadísticamente significativas entre los sexos. Dado que las muestras fueron recolectadas en un período relativamente corto del año, los resultados sólo pueden ser considerados válidos para dicho período únicamente. A lo anterior se debiera agregar el posible sesgo producido por el tipo de arte de pesca empleado. Es interesante destacar además que, en el contenido gástrico de Projasus bahamondei del Cordón Nazca, igual como sucede cerca de la costa frente al litoral central de Chile, predominan los organismos sésiles o de movimiento lento. En ambos casos, el espectro alimentario más amplio corresponde a los decápodos provenientes de pescas de arrastre (Andrade y Báez, 1980). De hecho, se han encontrado gastrópodos, sedimento, foraminíferos, equinodermos, poríferos y peces entre las presas más frecuentes. De acuerdo con la diversidad de presas ingeridas se puede agregar ahora el calificativo de «oportunista» al rol de «depredador» (Andrade, 1986). Como se ha sugerido (Caballero et al, 2000), se hace necesario intensificar los estudios biológicos y pesqueros con el fin de conocer mejor el rol ecológico de esta especie en el Pacífico sureste, así como el tamaño y dinámica del recurso ante su posible extracción comercial. AGRADECIMIENTOS Al capitán del B/0 ruso Odissey, A. Y. Radtchenco, la obtención del material biológico y las fotos obenidas con el batiscafo y su donación al MNHNCL. Al Sr. Víctor Zúñiga las figuras que acompañan al texto. Al Profesor Rubén Martínez, su valiosa ayuda en la determinación de las principales especies de foraminíferos reconocidas y al Profesor Nibaldo Bahamonde la revisión crítica del manuscrito y las interesantes sugerencias aportadas.


78

BOLETIN DEL MUSEO NACIONAL DE HISTORIA NATURAL, CHI LE

REFERENCIAS BIBLIOGRÁFICAS ANDRADE, H. 1986 Observaciones bioecológicas sobre invertebrados demersales de la zona central de Chile. En: Arana (ed ) La Pesca en Chile: 40-45. Escuela de Ciencias del Mar, UCV, Val paraíso. ANDRADE. H. y BÁEZ, P. 1980 Crustáceos decápodos asociados a la pesqueria de Heterocarpus reedi Bahamonde, 1955, en la Zona Central de Chile. Boletin Museo Nacional de Historia Natural37: 261-267. ANÓNIMO 1978 Young westem lobster has big algae diet. Australian Fish. 37(3):25 AUSTER, P. y CROCKETT, L. R. 1984 Foraging tactics ofseveral Crustacean species for infaunal prey. Joumal ofShellfish Research. 4(2): 139143. BARROSO-FERNANDEZ, L. 1971 Sobre alimentación de langosta Palinurus argus (Latr.): Comisión Asesora Regional de Pesca para el Atlántico Sudoccidental (CARPAS) 5(31): 1-7. BEUROIS, J. 1972 Re gime alimentaire de la langouste, Jasus paulensis (Meller, 1862) des iles Saint-Paul et Amsterdam (Ocean lndien). Resultants preliminaires. Téthys 3(4): 943-948. CABALLERO, L., ARANCIBIA, H. y ALARCÓN, R. 2000 Pesca de langosta enana (Projasus bahamondei) con trampas Fathoms plus en lanchas artesanales: antecedentes técnicos y operacionales. Resúmenes XX Congreso de Ciencias del Mar, Concepción 2000, Concepción: 87. CODOCEO, M., BÁEZ, P. y ANDRADE, H. 1978 Segundo registro de Ophiomas/us molinae Castillo, 1968 (Echinodermata, Ophiuroidea, Ophiuroidae). Noticiario Mensual del Museo Nacional de Historia Natural, santiago, Chile 261 : 1O. DALL, W. 1975 lndices ofnutritional state in the westem rock lobster Panulirus /ongipes (Milne-Edwards).II Gastric fluid constitutents. J. Exp. Mar. Biol. Eco!. 18(1): 1-18. FIELDER, D. R. 1965 The spiny lobster, Jasus /alandei (Milne-Edwars) in South Australia. 3. Food, feeding and locomotor activity. Australian J.Mar. Freshwat. Res. 16(3): 351-367. GALLARDO, V. A. 1977 Large benthic microbial communities in sulphide biota under Peru-Chile Subsurface Countercurrent. Nature 268: 331-332. GALLARDO, V. A. , CARRASCO, F. D., ROA, R. y CAÑETE, J.I. 1995 Ecological pattems in he benthic macrobiota across the continental shelf off central Chile. Ophelia 40(3): 167-188. KENNET, J. P. y SRINIVASAN, S. 1983 Neogene Planktonic Foramminifera. A phylogenetic Atlas. Hutchinson Ross Publishing Co., 265 p. KUBO, I. 1964 On the feeding pattem of the japanese spiny lobster, Panulirus japonicus V. Siebold. Jap. Soc. Sci. Fish, Bull. 30( 1): 14-20. LIPCIUS, R. N. y HERRNKJND, W. F. 1982 Molt cycle alteration in behavior, feeding and die! rhythms of a Decapod Crustacean, the spiny lobster Panulirus argus. Marine Biology 68: 241-252. MAIGRET, J. 1978-1979 Notes sur l'alimentation en captivite des langoustes de le coste ouest-Africains (Pa/inurus mauritanicus Gruvel 1911) (Panulirus regius Brito Capello 1864). Bull. Centre Nat. Rech. Oceanogr. Peche Mauritanie 7-8: 50-63. SAIZ, F. 1980 Experiencias en el uso de criterios de similitud en el estudio de comunidades. Arch. Biol. Med. Exp. 13(4): 387-402.


P. BÁEZ et al. 1 Contenidos gástricos de Projasus bahamondei de los montes submarinos del Cordón Nazca

79

SOTOMAYOR, J. F. y ZAMORANO, J. M. 1985 Hábitos alimentarios de Acantocyclus gayi Milne Edwars y Lucas. 1844 y A. hassleri Rathbun. 1988 (Decápodos: Atelecyclidae), en el intennareaJ rocoso de Mehuín. Chile. Medio Ambiente 7(2): 135-142. WEINBORN , J. A. , BAEZ. P. y RADTCHENCO, A. Y. 1991 Langosta en el mar presencial. Chile Pesquero 67: 21-14. WINGET, R. R. 1968 Trophic relationship and metabolic energy budget of the California spiny lobster. Panulirus interruptus (Randall). Masters Thesis, San Diego State Univ. 232 p.

Contribución recibida: 15 .06.05 ; aceptada : 02 .08.05 .


80


Boletín del Museo Nacional de Historia Na!Ural. Chile. 54 : 81-106 (2005)

LA CONTRIBUCIÓN ENTOMOLÓGICA DE R.A. PHILIPPI ENTRE 1859 Y 1875 Y EL ESTADO ACTUAL DE SUS ESPECIES ARIEL CAMOUSSEIGHT Museo Nacional de Historia Natural. Casilla 787. Santiago de Chile acamousseight@mnhn.cl

RESUMEN De la revisión de 30 trabajos publicados por R.A. Philippi y no considerando las repeticiones de nombres, se obtuvo un !Otal de 807 especies de Chile descritas como nuevas; de ellas sólo 534 son aún validas . 218 han sido sinonimizadas y 55 se consideran incertae sedis. Para este tO!al valido se actualizan sus nombres de acuerdo a la bibliografia disponible. Palabras clave: R.A. Philippi , lnsecta, Especies, Actualización nombres . ABSTRACT The enlomological contribution of R.A. Pbilippi between 1859 and 1875 with curren! status of its species. A review of lhirty enlomological papers from Chile published by R.A. Philippi was carried out not including the repeated bínomials names. A tolal of 807 new species were found ; according to lhe available bibliography 534 species are consídered valid, 218 have been synonymized and 55 remain as incertae sedis. Key words: R.A.Philippi , lnsecta, Species, Current status.

INlRODUCCIÓN Como un homenaje a la memoria del extraordinario hombre de ciencia, estudioso de la flora y fauna. agudo observador y crítico certero, hemos querido cuantificar y actualizar el aporte que al conocimiento de la entomofauna de Chile hiciera R.A. Philippi. Para ello hemos debido seleccionar dentro de su extensa obra, aquella atingente al tema, la cual se cita en la bibliografía junto a todas las obras que consultamos para establecer el estado taxonómico actual de cada una de las 807 especies de insectos de Chile que describiera, solo o en colaboración con su hijo Federico. Esta búsqueda nos ha obligado a dilucidar además, los correspondientes taxa superiores, Familia e incluso Orden, de cada una de las especies, cuestión no menor en muchos de los casos, al momento de enfrentar un nombre acompañado de una breve diagnosis en latín y un más o menos detallado comentario en alemán. De los 30 trabajos citados que contienen descripciones de especies de insectos, aquel titulado: Beschreibung einiger neuer Chilenischer Schmetterlinge (Philippi, 1860) no es considerado en el presente recuento porque corresponde a la versión en alemán del artículo aparecido en 1859 en los Anales de la Universidad de Chile, titulado: Descripción de algunas nuevas especies de Mariposas chilenas, principalmente de la provincia de Valdivia. Por otra parte, tampoco son considerados los duplicados de 16 especies que sin ninguna indicación fueron redescritas, esta información se resume en el Cuadro 2. De las 807 especies descritas se pudo establecer que 534 son aún consideradas válidas (Cuadro 1); de las restantes 218 están en sinonimia y 55 son tratadas como incertae sedis en posteriores revisiones. Desde 1830, año de la contratación de C. Gay, para estudiar y dar a conocer las riquezas de Chile y crear un Gabinete de Historia Natural, hasta 1897, año en que Philippi se jubila como Director del Museo Nacional, es posible contabilizar un total de 2182 descripciones de especies de insectos descubiertas en el país por ambos personajes. De ellas 1375 (63 %) corresponden a las recolecciones de Gay y posteriores estudios efectuados por Jos especialistas europeos Nicolet, Blanchard, Solier y Spinola, las cuales se publican entre Jos años 1849 y 1852 en los volúmenes de Zoología 4 al 7 de la obra editada


82

BOLETIN DEL MUSEO NACIONAL DE HISTORIA NATURAL, CHILE

por Gay, Historia Física y Política de Chile. El restante 37% es el esfuerzo individual de Philippi, quien entre otras muchas investigaciones y responsabilidades administrativas, dedica parte de su tiempo al conocimiento de la entomofauna, con el sorprendente resultado resumido en prácticamente dos publicaciones; la primera efectuada con la colaboración de su hijo Federico: Beschreibung einiger neuen Chilenischen K!lfer (1864a y b) donde se dan a conocer un total de 221 nuevas especies de coleópteros y la segunda como único autor: Aufz!!hlung der chilenischen Dipteren ( 1865c) en que se describen 424 nuevas especies de dípteros. Es así entonces que el 80 % de su enorme contribución entomológica se realiza en estos dos años. Frente a esta constatación de capacidad de trabajo no podemos menos que sumarnos a la admiración que su obra ha concitado tanto en sus aspectos globales como también particulares. Esto último queda de manifiesto en Papavero ( 1973), al dedicar un capítulo de su obra «Essays on the history of neotropical dipterology», a reconocer el enorme aporte hecho por R.A. Philippi al conocimiento del Orden Díptera en Chile.

CUADRO l. Especies de insectos descritas por R.A. Philippi actualmente válidas. DESCRIPCIÓN ORIGINAL

NOMBRE ACTUAL

Kaker/ak brevipes Philippi, 1863c:223

Eurycotis brevipes (Philippi)

BLAITARIAE

Blattidae

COLEOPTERA Anobiidae

Anthicidae Anthribidae

Belidae

Bruchidae

Buprestidae

Anobium pul/um R.A. Philippi y F. Philippi, 1864a:280

Anobium pullum Philippi y Philippi Anobium hemorrhoidale R.A. Philippi y F. Philippi, 1864a:281 Anobium haemorrhoidale (Philippi y Philippi) Calymmaderus grandis R.A. Philippi y F. Philippi, 1864a:281 Calymmaderus grandis Philippi y Philippi Dorcatoma bimaculatum R.A. Philippi y F. Philippi, Byrrhodes bimaculatus 1864a:281-282 (Philippi y Philippi) Dorcatoma nigrum R.A . Philippi y F. Philippi, 1864a:282 Caenocara nigrum (Philippi y Philippi) Heterolobus aeneus R.A. Philippi y F. Philippi, 1864b:354-355 Heterolobus aeneus Philippi y Philippi Stenocerus posticalis R.A. Philippi y F. Philippi, 1864b:36 1-362 Hy/otribus posticalis (Philippi y Philippi) Stenocerus lineo/a R.A. Philippi y F. Philippi, 1864b:362-363 Hylotribus lineo/a (Philippi y Philippi) Rhinotia binotata Philippi, 1859b: 1085-1086 Dicordylus binotatus (Philippi) Rhinolia annulifera Philippi, 1859b: 1086-1087 Dicordylus anulifer (Philippi) Rhinotia marmorata Philippi, 1859b: 1087-1088 Dicordylus marmoratus (Philippi) Bruchus ceralioborus Philippi, 1859a:670 Scutobruchus ceratioborus (Philippi) Bruchus egenus R.A. Philippi y F. Philippi, 1864b:358 Acanthoscelides egenus (Philippi y Philippi) Bruchus scutellaris R.A. Philippi y F. Philippi, 1864b:358-359 Acanthasce/ides scutellaris (Philippi y Philippi) Bruchus bicolor R.A. Philippi y F. Philippi , 1864b:359 Acanthoscelidae bicolor (Philippi y Philippi) Bruchus pyrrhome/as R.A. Philippi y F. Philippi, 1864b:359 Acanthoscelides pyrrhomelas (Philippi y Philippi) Latipalpis pretiosa Philippi , 1859a:661-662 Ectinogonia preliosa (Philippi) Phithiscus azureus Philippi, 1859a:662-663 Conognatha azurea (Philippi)


A. CAMOUSSEIGHT 1 La contribuci贸n entomol贸gica de R.A. Philippi entre 1859 1875

Pithiscus humeralis Philippi, 1859a:663-664 Ha/ecia e/egans R.A. Philippi y F. Philippi , 1860:245 Curis aurora R.A. Philippi y F. Philippi, 1860:246 Stigmodera azarae R.A. Philippi y F. Philippi, 1860:246 Acmaeodera biimpressa R.A. Philippi y F. Philippi , 1860:246 Agrilus valdivianus R.A. Philippi y F. Philippi , 1860:246-247 Stigmodera laticol/is R.A. Philippi y F. Philippi , 1864b:313 Zemina stenoloma R.A. Philippi y F. Philippi, 1864b:315

Cantharidae

Matogenius su/cicollis R.A. Philippi y F. Philippi, 1864b:315-316 Thelephorus subandinus R.A. Philippi y F. Philippi, 1864a:276 Te/ephorus heterocerus R.A. Philippi y F. Philippi, 1864a:276-277 Thelephorus praecox R.A . Philippi y F. Philippi, 1864a:277

Carabidae

Cnema/obus su/ciferus Philippi, 1864c:461

Cerarnbycidae

Hephaestion rufiventer Philippi , 1859a:672 Cal/isphyris leptopus Philippi, 1859a:673 Ho/opterus /aevigatus Philippi, 1859a:675 Platynocera annulata Philippi , 1862a:386-387 Hephaestion cyanopterus R.A. Philippi y F. Philippi, 1864b:377-378 Hephaestion fiavicornis R.A. Philippi y F. Philippi, 1864b:378 Hephaestion corralensis R.A. Philippi y F. Philippi , 1864b:379 Hephaestion holomelas R.A. Philippi y F. Philippi, 1864b:379 Hephaestion fuscescens R.A. Philippi y F. Philippi, 1864b:379-380 Callideryphus collaris R.A. Philippi y F. Philippi, 1864b: 382-383 Cal/ideryphus niger R.A. Philippi y F. Philippi, 1864b:383 Brachychilus modestus R.A. Philippi y F. Philippi, 1864b:383 Platynocera bicolor Philippi, 1865a :652 -653 Hephaestion chalybeus Philippi , 1865a:653-654

Chrysomelidae

Galeruca quadristriata R.A. Philippi y F. Philippi, 1860:251 Orsodacna grandis R.A. Philippi y F. Philippi, 1864b:385-386 Chlamys picta R.A. Philippi y F. Philippi, 1864b:386-387 Chlamys minuta R.A. Philippi y F. Philippi, 1864b:387-388

83

Conognatha humeralis (Philippi) Hypoprasis e/egans (Philippi y Philippi) Anthraxioides aurora (Philippi y Philippi) Conognatha azarae azarae (Philippi y Philippi) Atacamita biimpressa (Philippi y Philippi) Philandia valdiviana (Philippi y Philippi) Conognatha laticollis (Philippi y Philippi) Dactylozodes stenoloma (Philippi y Philippi) Mastogenius sulcicollis Philippi y Philippi Cantharis subandina (Philippi y Philippi) Cantharis heterocera (Philippi y Philippi) Chau/iognathus praecox (Philippi y Philippi) Cnemalobus sulciferus Philippi Callisphyris rufiventer (Philippi) Callisphyris leptopus Philippi Holopterus laevigatus Philippi Platynocera annulata Philippi. Hephaestio11 cyanopterus Philippi y Philippi Hephaestion Jiavicornis Philippi y Philippi Hephaestion corralensis Philippi y Philippi Hephaestion holomelas Philippi y Philippi Hephaestion fuscescens Philippi y Philippi Callideriphus collaris Philippi y Philippi Callideriphus niger Philippi y Philippi Brachychilus modestus Philippi y Philippi Platynocera bicolor Philippi Hephaestion chalybaeus Philippi Galerucella quadristriata (Philippi y Philippi) Hornius grandis (Philippi y Philippi) ChlamiSIIS picta {Philippi y Philippi) Chlamisus minuta (Philippi y Philippi)


BOLETIN DEL M USEO NA CIONAL DE HISTORIA NATURAL, CHILE

84

Eumolpus vald1vianus R.A. Philippi y F. Philippi, 1864b:388-389 Eumo/pus valdivianus Philippi y Philippi

Myachrous quadridentallls R.A. Philippi y F. Philippi, 1864b:389 Dictyneis quadridentatus Myochrous terrosus R.A. Philippi y F. Philippi , 1864b:390

(Philippi y Philippi) Dictyneis terrosus (Philippi y Phi lippi)

Nodo sp/endida R.A . Philippi y F. Philippi , 1864b:390

Nodonota splendida

Lino rubricol/is R.A. Philippi y F. Philippi , 1864b:391

Chrysomela rubricol/is

Chrysome/a nitida R.A. Philippi y F. Philippi, 1864b:391-392

Chrysomela nitida Philippi

(Philippi y Philippi) (Philippi y Philippi) y Philippi

Chrysomela obscura R.A. Philippi y F. Philippi, 1864b:392

Chrysome/a obscura

Chrysomela quadristriata R.A. Philippi y F. Philippi,

Chrysomela quadristriata

Philippi y Philippi 1864b:392-393

Philippi y Philippi

Coe/omera viridis R.A. Philippi y F. Philippi, 1864b:393-394

Proca/us viridis (Philippi y

Haltica atrocyanea R.A. Philippi y F. Philippi, 1864b:395

Ha/ticel/a atrocyanea

Philippi) (Philippi y Philippi)

Ha/tica annulicornis R.A. Philippi y F. Philippi , 1864b:395-396 Hemig/yptus annulicornis (Philippi y Philippi)

Haltica fulvicol/is R.A. Philippi y F. Phi lippi, 1864b:396 Haltica pyrrhoptera R.A . Philippi y F. Philippi, 1864b:396-397

Crepidodera fulvicol/is (Phi lippi y Philippi) Altica pyrrhoptera Philippi

Ha/tica posticalis R.A. Philippi y F. Philippi, 1864b:397

Crepidodera posticallis

Haltica landbecki R.A. Philippi y F. Philippi , 1864b:397

Crepidadera /andbecki

Haltica nota/a R.A. Philippi y F. Philippi, 1864b:397

Crepidodera nota/a

Ha/tica sororia R.A. Philippi y F. Philippi , 1864b:397-398

Crepidodera sororia

Haltica geissei R.A. Philippi y F. Philippi , 1864b:398

Crepidodera geissei

y Philippi

(Philippi y Philippi) (Philippi y Philippi) (Philippi y Philippi) (Philippi y Philippi) (Philippi y Philippi)

Ha/tica me/oeformis R.A. Phi lipp i y F. Philippi, 1864b:399

Longitarsus meloeformis (Philippi y Philippi)

Ha/tica melampus R.A. Philippi y F. Philippi , 1864b:399-400

Crepidodera melampus

Ha/tica /andbeckiana R.A . Philippi y F. Philippi, 1864b:400

Crepidodera landbeckiana

Haltica aurea R.A. Philippi y F. Philippi, 1864b:400

Altica aurea Philippi y

Ha/tica bel/u/a R.A. Philippi y F. Philippi, 1864b:401

Altica bellula Philippi y

Thanasimus obscurus R.A. Philippi y F. Philippi , 1864a:267

Eurymetopum obscurum

(Philippi y Philippi) (Philippi y Philippi) Philippi

Cleridae

Phi lippi (Philippi y Philippi)

Thanasimus modestus R.A. Philippi y F. Philippi, 1864a:

Eurymetopum modestum

267-268

(Philippi y Philippi)

Thanasimus viridis R.A. Philippi y F. Philippi, 1864a:268

Coccinellidae

Eurymetopum viride (Philippi y Philippi)

Coccinella magel/anica Philippi , 1862b:412-413

Eriopis magel/anica (Philippi)

Coccinel/a nitida R.A. Philippi y F. Philippi , 1864b:403

Scy mnus ni/idus (Philippi y

Coccinel/a vil/ata R.A . Philippi y F. Philippi, 1864b:404 C/ypeaster variegatus R.A. Philippi y F. Philippi, 1864b:

Coccinella ve/lata Philippi Cranoryssus variegatus

Philippi)

Curculionidae

404-405

(Philippi y Philippi)

Rhyephenes clathratus Philippi, 1859a:666

Rhyephenes clathratus Philippi


A. CAMOUSSEJGHT 1 La contribuci贸n entomol贸gica de R.A. Philippi entre 1859 1875

Rhynchiles senicu/us R.A. Philippi y F. Philippi , 1864b:363 Apion pachymerum R.A. Philippi y F. Philippi , 1864b:364 Apion meorrhynchum R.A. Philippi y F. Philippi, 1864b:364 Apian humera/e R.A. Philippi y F. Philippi , 1864b:364 Oxycorynus minutus R. A. Philippi y F. Philippi, 1864b:365 Psilarrhinus va/divianus R.A. Philippi y F. Philippi , 1864b:367 Baridius jlavipes R.A. Philippi y F. Philippi, 1864b:369 Centrinus carinatus R.A. Philippi y F. Philippi, 1864b:370 Lophocephala bioculata R.A. Philippi y F. Philippi, 1864b:370-371 Cnemecoe/us brevis R.A. Philippi y F. Philippi, 1864b:371 Cnemecoe/us valdivianus R.A. Philippi y F. Philippi, 1864b:371-372 Cnemecoelus valparadisiacus R.A. Philippi y F. Philippi, 1864b:372 Rhyssomatus oler R.A. Philippi y F. Philippi , 1864b:372 Cossonus canus R.A. Philippi y F. Philippi, 1864b:372-373 Cassonus nitidus R.A. Philippi y F. Philippi, 1864b:373 Dasytidae

Dasytes /aeviusculus R. A. Philippi y F. Philippi, 1864a:273-274 Dasyles /ongica/lis P. .A. Philippi y F. Philippi, 1864a:274 Dasyles ruficol/is R.A. Philippi y F. Philippi , 1864a:275 Dasytes atrocoeru/eus R.A. Philippi y F. Philippi, 1864a:275

Dermestidae

Ocel/iger ater R.A. Philippi y F. Philippi, 1864a:283-284

Dascillidae

Pleo/obus juscescens R.A. Philippi y F. Philippi , 1864a:279

Elateridae Elmidae

Cryptotarsus ater Philippi, 1873:308-309 El mis condimentarius Philippi, 1864a:96

Erotylidae

Trip/ax valdiviana R.A. Philippi y F. Philippi, 1路864b:401-402

Geotrupidae

Taurocerastes patanonicus Philippi, 1866:116-1 17

Glaphyridae

Cratoscelis canicapilla R.A. Philippi y F. Philippi , 1864b:326

Lymexylidae

Atractocerus va/divianus Philippi , 1866:113-115

Melandryidae

Serropa/pus valdivianus Philippi , 1859a:665 Den lipa/pus pictus Philippi, 1863b: 134-135

Meloidae

Meloe haemopterus R.A. Philippi y F. Philippi, 1864b:355-356 Me loe jlavipennis R.A. Philippi y F. Phil ippi, 1864b:356

85

Minurus seniculus (Philippi y Philippi) Apion pachymerum Philippi y Philippi Apion meorrhynchum Philippi y Philippi Apion humera/e Philippi y Philippi Oxycrapedus minutus (Philippi y Philippi) Neopsilorhinus valdivianus (Philippi y Philippi) Chilebaris jlavipes (Philippi y Philippi) Berberidicola carinatus (Philippi y Philippi) Myelobius bioculatus (Philippi y Philippi) Porteriel/a brevis (Philippi y Philippi) Cnemecoelus valdivianus Philippi y Philippi Cnemecoe/us va/paradisiacus Philippi y Philippi Berberidico/a oler (Philippi y Philippi) Dryophthorus canus (Philippi y Philippi) Cossonus ni/idus Philippi y Philippi Amecocerus laeviusculus (Philippi y Philippi) Amecocerus longicollis (Philippi y Philippi) Hylodanacaea rufico/lis (Philippi y Philippi) Hylodanacaea atrocaerulea (Philippi y Philippi) Trogoderma atrum (Philippi y Philippi) Pleolobus fuscescens Philippi y Philippi Acrocryptus ater (Philippi) Elmis condimen/arius Philippi Triplax valdiviana Philippi y Philippi Tauroceras/es palagonicus Philippi Craloscelis canicapil/a Philippi y Philippi Atraclocerus valdivianus Philippi Serropalpus valdivianus Philippi Amomphopalpus pictus (Philippi) Pseudomeloe haemoptera (Philippi y Philippi) Pseudomeloe sanguino/en/a


86

BOLETIN DEL MUSEO NACIONAL DE HISTORIA NATURAL, CIIILE

Meloe pictus R.A. Philippi y F. Philippi , 1864b:356 Anthicoxenus ovallei Philippi , 1873 :310-312 Melyridae Mordellidae

Arthrobrachus rufitarsis R.A. Philippi y F. Philippi . 1864a:2 71-272 Mordella krausei R.A. Philippi y F. Philippi , 1864b:355 Modella violacescens R.A. Philippi y F. Philippi, 1864b:355

Mycetophagidae

Mycetophagus chi/ensis R.A. Philippi y F. Philippi , 1864b:376

Nitidulidae

Phengodidae

Cnips quadriguttata Philippi, 1864c:458 Cnips picta Philippi, 1864c:458-459 Cnips margina/is Philippi, 1864c :459 Paromia valdiviana Philippi , 1864c:460-461 Mastigocerus fulvus R.A. Philippi y F. Philippi, 1864a:277-278

Protocucuj idae

Coxe/us sylvaticus R.A. Philippi y F. Philippi, 1864b:405-406

Ptinidae

Ptinus joncki R.A. Philippi y F. Philippi , 1864a:280

Pythidae

Cyc/oderus magellanicus Philippi, 1862b:4 1O Cyc/oderus binotatus R.A. Philippi y F. Philippi, 1864b:357

Salpingidae Scarabaeidae

Rhinosimus va/divianus R.A . Philippi y F. Philippi , 1864b: 352-353 Schizochelus longipes Philippi , 1861 c:738 Brachysternus olivaceus R.A. Philippi y F. Philippi, 1864b: 318-319 Aulacopalpus angustus R.A . Philippi y F. Philippi , 1864b:322 Liogenys grandis R.A. Philippi y F. Philippi , 1864b:322-323 Prionophora flavipennis Philippi, 1864c436-438 Diaphylla /ampropyga Philippi , 1864c :438 -439 Diaplrylla granula/a Philippi , 1864c:439 Diaphylla ornato Philippi, 1864c:439-440 Diaphyl/a luctuosa Philippi, 1864c:440-441 Macrodacty/us farinosus Philippi , 1864c:442-443 Macrodacty/us crassipes Philippi , 1864c:444 Schizoche/us serratus Philippi, 1864c:444-445 Schizoche/us breviventris Philippi , 1864c:445-446 Schizoche/us ursulus Philippi , 1864c:446-447 Schizochelus vestilus Philippi , 1864c:44 7-448 Tetraphyllus paulseni Philippi , 1864c:448-450 Maipa andina Philippi , 1864c:451-452 Maipa intermedia Philippi , 1864c:452

flavipennis (Philippi y Philippi) Pseudome/oe picta (Philippi y Philippi) Anthicoxenus oval/ei Philippi Arthrobrachus rufitarsis Philippi y Philippi Mordella krausei Philippi y Philippi Mordella vio/acescens Philippi y Philippi Mycetophagus chi/ensis Philippi y Philippi Cnips quadriguttata Philippi Cnips picta Philippi Cnips margina/is Philippi Paromia va/diviana Philippi Oxymastinocerus fulvus (Philippi y Philippi) Ericmodes sylvaticus (Philippi y Philippi) Ptinus foncki Philippi y Philippi Cyc/oderus magellanicus Philippi Cycloderus binotatus Philippi y Philippi Rhinosimus valdivianus Philippi y Philippi Astaenosiagrum /ongipes (Philippi) Brachysternus o/ivaceus Philippi y Philippi Brachysternus angustus (Philippi y Philippi) Liogenys grandis Philippi y Philippi Prionophora jlavipennis Philippi Diaphylla /ampropyga Philippi Diaphylla granula/a Philippi Diaphylla ornato Philippi Diaphylla luctuosa Philippi Macrodacty/us Jarinosus Philippi Macrodacty/us crassipes Philippi Schizoche/us serratus Philippi Schizochelus breviventris Philippi Schizochelus ursu/us Philippi Schizochelus vestitus Philippi Ptiophys pau/seni (Philippi) Sericoides andina Philippi Sericoides intermedia


A. CAMOUSSEIGHT 1 La contribuci贸n entomol贸gica de RA Philippi entre 1859 1875

87

Philippi

Sericoides nirida Philippi. 1864c:453-454 Orycres landbecki Philippi , 1873 :309-31 O

Seric01des nitida Philippi Allidiosroma /andbecki (Philippi)

Scolytidae

Hylesinus b1co/or R.A. Philippi y F. Philippi, 1864b:375-376

Hylesinus bicolor Philippi y Philippi

Silphidae

Necrodes bigurrarus Philippi, 1859a:664

Oxelyrrum bigurrarus

Necrophorus chilensis Philippi , 1871 b:293

Nicrophorus chi/ensis

(Philippi) Philippi Tenebrionidae

Thinobal/s mrermedia R.A. Philippi y F. Philippi, 1864b:327

Thinobatis mrermedia Philippi y Philippi

Nycroperus parvus R.A. Philippi y F. Philippi , 1864b:328-329

Nycropellls niger parvus Philippi y Philippi

Nycropetus rubripes R.A. Philippi y F. Philippi , 1864b:329-330

Nycroperus renebnoides rubripes Philippi y Philippi Nycroperus carinarus R.A Philippi y F. Philippi, 1864b:330-331 Nycroperus carinarus Philippi y Philippi

Nycropetus nit1dus R.A. Philippi y F. Philippi, 1864b:331

Nycroperus nitidus Philippi y Philippi

Psecrrascelis mgicollis R.A. Philippi y F. Philippi, 1864b:332-33 Auladera rugicollis (Philippi y Philippi)

Callynlra laticollis R.A. Philippi y F. Philippi, 1864b:333-334

Callynrra /arico/lis Philippi y Philippi

Cal/yntra carbonana R.A. Philippi y F. Philippi , 1864b:334-335 Callyntra carbonaria Philippi y Philippi

Cal/yntra nitida R.A. Philippi y F. Philippi, 1864b:335

Epipedonota nitida

Gonogenius brevis R.A. Philippi y F. Philippi, 1864b:336

(Philippi y Philippi) Scotobius brevis (Philippi y Philippi)

Ganogenius /aeviuscu/us R.A. Philippi y F. Philippi, 1864b:

Scorobius /aeviuscula

336-337

(Philippi y Philippi)

Scorobius crenicallis R.A. Philippi y F. Philippi, 1864b:337

Scotobius crenicollis Philippi y Philippi

Praocis laevicollis R.A. Philippi y F. Philippi, 1864b:338-339

Praocis /aevicollis Philippi y Philippi

Praocis bicosrara R.A Philippi y F. Philippi, 1864b:341

Praocis b1costata Philippi y

Praocis pubescens R.A. Philippi y F. Philippi , 1864b:342-343

Praocis pubescens Philippi

Nycterinus /aevigarus R.A. Philippi y F. Philippi , 1864b:345

Nycterinus /aevigatus

Nycterinus angusl/collis R.A. Philippi y F. Philippi, 1864b:

Nycrerinus angusticol/is

Philippi y Philippi Philippi y Philippi 346-34 7

Philippi y Philippi

Gyriosomus angusrus R.A. Philippi y F. Philippi , 1864b:

Gyriosamus angustus

347-348

Philippi y Philippi

Heliofugus cryprocephalus RA Philippi y F. Philippi , 1864b:

He/iofugus cryptocephalus

348-349

Philippi y Philippi

Heliofugus renuipuncrarus R.A. Philippi y F. Philippi ,

Heliofugus tenuipunctarus

1864b:349

Philippi y Philippi

Cyphaleus valdivianus R.A. Philippi y F. Philippi,

Cyphaleus valdivianus

1864b:350-352

Philippi y Philippi

Trachelostenus fascicu/iferus R. A. Philippi y F. Philippi,

Trachelostenus fascicu/ifems

1860:248

Philippi y Philippi

DERMAPTERA Anisolabididae

Forjicula specrabilis Philippi, 1863c:2 18-219

Gonolabina spectabi/is

Pygidicranidae

Forjicula /arivenms Philippi, 1863c:2 17-218

Trachelostenidae

(Philippi)

Esphalmenus /ativentris (Philippi)

DIPLURA Japygidae

Forjicula larva Philippi, 1863c:21 9-221

Teljapyx larva (Philippi)


88

BOLETIN DEL MUSEO NACIONAL DE HISTORIA NATURAL, CJ-IILE

DIPTERA Acroceridae

Megalybus piclus Philippi, 1865c :642 Mega/ybus crassus Philippi , 1865c:642 Mega/ybus obesus Philippi , 1865c:642-643 Holops cyaneus Philippi , 1865c:645 Sphaerops appendicu/ata Philippi , 1865c:646-64 7 Ponops aeneus Philippi, 1865c:647 Panops rufus Philippi , 1865c:648 Panops nigripes Philippi , 1865c:648 Panops pullus Philippi, 1865c :648 Arrhynchus villa tus Philippi . 1871 b:292 Thersiles jacobaeus Philippi, 1871 b:292-293

Agromizidae

Dolichopus flavifrons Philippi , 1865c:777-778

Anisopodidae

Mycetobia fu/va Philippi , 1865c:626 Lobogaster paradoxus Philippi , 1865c:632

Apioceratidae

Megasce/us nigricornis Philippi , 1865c:683

Asilidae

Anypenus obscurus Philippi, 1865c:703 Dasypogon Jandbecki Philippi , 1865c:686 Dasypogon lugens Philippi , 1865c :689 Dasypogon venustus Philippi, 1865c :689-690 Dasypogon micans Philippi , 1865c:690 Dasypogon rufipes Philippi , 1865c:69 1 Dasypecus heteroneurus Philippi, 1865c:692 Erax murinus Philippi , 1865c:694 Asi/us nigriventris Philippi, 1865c:696 Asi/us occidentalis Philippi , 1865c:696 Asilus brachypterus Philippi, 1865c:698 Asilus eritrichus Philippi, 1865c:698 Clavator punctipennis Philippi , 1865c:699-670 Clavator nigribarbis Philippi , 1865c:700 Clavator rubricornis Philippi , 1865c:700 Clavator brevicornis Philippi , 1865c:700 C/avator rufescens Philippi, 1865c:700-70 1 Dasycyrton gibbosus Philippi , 1865c:701-702 Cy/indrophora murina Philippi , 1865c:704-705

Bibionidae

Deromyia fu/vipes Philippi , 1865c:707-707 Dilophus vittatus Philippi, 1865c:636 Dilophus pallidipennis Philippi , 1865c:636 Dilophus paulseni Philippi , 1865c:636

Magalybus pictus Philippi Maga/ybus crassus Philippi Maga/ybus obesus Philippi Holops cyaneus Philippi Sphaerops appendicu/ata Philippi Lasia aenea (Philippi) Lasia rufa (Philippi) Lasia nigripes (Philippi) Lasia pulla (Philippi) Arrhynchus vittatus Philippi Thersitomyia jacobaea (Philippi) Cerodontha flavifrons (Philippi) Mycetobia fu/va Philippi Lobogaster paradoxus Philippi Megasce/us nigricornis Philippi Apiocera obscura (Philippi) Obe/ophorus landbecki (Philippi) Scylaticus lugens (Philippi) Scylaticus venustus (Philippi) Hexamerilia micans (Philippi) Scy/aticus rufipes (Philippi) Dasypecus heteroneurus Philippi Nomomyia murina (Philippi) Slizolestes nigriventris (Philippi) Megametopon accidenta/e (Philippi) Myaptex brachyptera (Philippi) Stizo/estes eritrichus (Philippi) Hypenetes punctipennis (Philippi) Creo/estes nigribarbis (Philippi) Creo/es/es rubricornis (Philippi) A/yssomyia brevicornis (Philippi) Creo/estes rufescens (Philippi) Dasycyrton gibbosus Philippi Theromyia murina (Philippi) Oberon fulvipes (Philippi) Di/ophus villatus Philippi Dilophus palidipennis Philippi Di/ophus paulseni Philippi


A. CAMOUSSEIGHT 1 La contribuci贸n entomol贸gica de R.A. Philippi entre 1859 1875

Dilophus valdivianus Philippi , 1865c:636 Acanthocnemis nigripennis Philippi, 1865c:63 7 Acanthocnemis luteicol/is Philippi . 1865c:637-638 Acanthocnemis lateralis Philippi, 1865c:638 Acanthocnemis gagatinus Philippi, 1865c:638 Acanthocnemis ater Philippi , 1865c:638 Acanthocnemis carbonarius Philippi , 1865c:638 Acanthocnemis ephippium Philippi , 1865c:638-639

Bombyliidae

Acanthocnemis dorsalis Philippi, 1865c:639 Acanthocnemis rubripes Philippi , 1865c:639 Penthera nigra Philippi , 1865c:640 Bombylius seniculus Philippi, 1865c:649 Bombylius transatlanticus Philippi, 1865c:649 Bombylius bellus Philippi , 1865c:649 Bombylius flavescens Philippi , 1865c:650 Bombylius me/ampogon Philippi , 1865c:650 Bombylius nigricornis Philippi , 1865c:650 Bombylius landbecki Philippi, 1865c :650-65l Bombylius paulseni Philippi , 1865c:651-652 Phthiria exi/is Philippi , 1865c:653 Geron canus Philippi, 1865c:654 Systropus chi/ensis Philippi, 1865c:654 Anthrax moerens Philippi, 1865c:664 Anthrax semi/ugens Philippi , 1865c:664-665 Anthrax semitristis Philippi , 1865c:665 Anthrax murina Philippi , 1865c:666-667 Anthrax subandina Philippi, 1865c:667 Anthrax festiva Philippi , 1865c:668 Anthrax argentijlua Philippi, 1865c:668 Anthrax villica Philippi , 1865c:669-670 Anthrax caloptera Philippi, 1865c:670-671 Anthrax calogastra Philippi , 1865c:672 Anthrax /eucomalla Philippi , !865c:672 Anthrax squalida Philippi , 1865c:672-673 Anthrax conopas Philippi, 1865c:674 Anthrax ing/oria Philippi , 1865c:674-675 Anthrax be/lula Philippi , 1865c :675 Comptosia consobrina Philippi, l865c:676-677 Comptosia landbecki Philippi , 1865c:677 Comptosia montana Philippi , 1865c:677-678 Comptosia infumata Philippi, 1865c:678 Comptosia canescens Philippi , 1865c:678 Nectaropota setigera Philippi , 1865c:679-680

89

Dilophus valdivianus Philippi Dilophus dorsa/is (Philippi) Dilophus luteicollis (Philippi) Dilophus /ateralis (Philippi) Dilophus gagatinus (Philippi) Di/ophus ater (Philippi) Dilophus carbonarius (Philippi) Dilophus ephippium (Philippi) Dilophus dorsa/is (Philippi) Dilop/ws rubripes (Philippi) P/ecia nigra nigra (Philippi) Bombylius seniculus Philippi Dischistus transatlanticus (Philippi) Trip/oechus bellus (Philippi) Bombylius flavescens Philippi Dischistus melampogon (Philippi) Dischistus nigricornis (Philippi) Bombylius lanbecki Philippi Acrophthalmida paulseni (Philippi) Phthiria exilis Philippi Geron canus Philippi Do/ichomyia chilensis (Philippi) Villa moerens (Phi lippi) Villa semilugens (Ph ilippi ) Villa semilristis (Philippi) Villa murina (Philippi) Villa subandina (Philippi) Villa festiva (Philippi) Villa argentijlua (Phi! ippi) Villa villica (Philippi) Villa caloptera (Philippi) Villa ca/ogastra (Philippi) Villa leucomal/a (Philippi) Anthrax squalidus Philippi Dip/ocampta conopas (Philippi) Villa ingloria (Philippi) Anthrax vellulus Philippi Lyophlaeba consobrina (Phi lippi ) Lyophlaeba landbecki (Philippi) Lyophlaeba montana (Philippi) Lyophlaeba infumata (Philippi) Lyoph/aeba canescens (Philippi) Nectaropota seligera


90

BOLETIN DEL MUSEO NACIONAL DE HISTORIA NATURAL. CHILE

Anthrax plumipes Philippi , 1873 :307-308 Ceratopogonidae

Ceratopogon chilensis Philippi , 1865c:60 1 Tetraphora fusca Philippi , 1865c:630

Chironomidae

Chironomus balteatus Philippi , 1865c:600 Chironomus /acteocinctus Philippi , 1865c:600 Chironomus cinereus Philippi , 1865c:60 1 Podonomus stigmaticus Philippi, 186Sc:602 Spaniotoma bivittata Philippi , 1865c:629

Culicidae

Heptagyia annulipes Philippi. 1865c:635 Culex artiwlaris Philippi , 1865c:596 Culex apicinus Philippi , 1865c:596 Culex pictipennis Philippi , 1865c:596-597

Ditomyiidae

Centrocnemis stigmatica Philippi , 1865c:619

Dolichopodidae

Rhaphium paulseni Philippi , 1865c:774-775 Chrysotus thoracicus Philippi , 1865c:775 Dolichopus /amprostethus Philippi , 1865c:776 Dolichopus nemora/is Philippi , 1865c:777 Dolichopus exilis Philippi , 1865c:778 Hydatostega poliogastra Philippi , 1865c:780 Gongophora medinae Philippi , 1875:83-86

Empididae

Sphicosa nigra Philippi, 1865c:75 1 Sce/olabes bivittatus Philippi , 1865c:751-752 Homa/ocnemis nigripennis Philippi , 1865c:752 Apalocnemis obscura Philippi , 1865c:753 Empis poeci/a Philippi , 1865c:753-754 Empis /andbecki Philippi , 1865c:754-755 Empis va/diviana Philippi, 1865c:755 Empis ochropus Philippi, 1865c:755 Empis flavinervis Philippi, 1865c:755 Empis tephrodes Philippi, 1865c:755 Empis graci/ipes Philippi , 1865c:755 Empis brachystoma Philippi, 1865c:755-756 Empis fu/va Philippi , 1865c:756 Empis dumetorum Philippi , 1865c :756 Empis pachystoma Philippi , 1865c:757 Empis macrorrhyncha Philippi , 1865c:757 Empis spinulosa Philippi, 1865c:757

Philippi Anthrax p/umipes Philippi (no tratada por Hall) Forcipomyia (Forc1pomyta) chilensis (Philippi) Forcipomyia (Forcipomyia) fusca (Philippi} Cricotopus balteatus (Philippi} Cricotopus /acteocinctus (Philippi} Pentaneura cinerea (Philippi) Podonomus stigmaticus Philippi Spaniotoma {Spaniotoma) bivĂ­llata Philippi Heptagia annu/ipes Philippi Culex articularis Philippi Culex apicinus Philippi Anophe/es pictipennis (Philippi) Australosymmerus stigmalicus (Philippi} Rhaphium pau/seni Philippi Achalws thoracicus (Philippi} Neurigona /amprostethus (Philippi) Sympycnus nemora/is (Philippi) Chrysotimus exilis (Philippi) Hydrophorus po/iogaster (Philippi} Tochytrechus medinae (Philippi} Sphicosa nigra Philippi Sce/olabes bivittatus Philippi Homalocnemis nigripennis Philippi Apalocnemis obscura Philippi Allochrotus poeci/us (Philippi) Empis /andbecki Philippi Empis valdiviana Philippi Empis ochropus Philippi Empis flavinervis Philippi Hilarempis tephrodes (Philippi) Empis graci/ipes Philippi Aplomera brachystoma (Philippi) Hilarempis fu/va (Philippi) Empis dumetorum Philippi Empis pachystoma Philippi Empis macrorrhyncha Philippi Aplomera spinulosa (Philippi)


11 . CIIMOUSSF I !liT 1 La contribu c ion cntomológica de R.A Philippi entre 1859 1875

91

Emp1s du11u cola Phllippi , 1865c :757-758

llilare m¡ns dumicola

Pachymerw arge11wta Philipp1. 1865c:758

1/¡/arigolla argenla/a

(Ph ilippi) (P hil ippi )

Pachymena al/ llulata Ph lli p pi . 1865c: 758-759

flilangona a11n ula1a (P hll•ppi )

Pachymena obscura/a Philippi . 1865c: 759

1-li/angana obscura/a

Pochy men a brachygastra P hihppi . 1865c:759

1h/angona brachygas/ra

Pachymena modesta Philippi . 1865c:759

1/¡/angona modes/G

(P hilippi ) ( Piu lippi) (P hil ippi)

Pachymena obscunpemus Philipp1 . 1865c :759-760

1/i/angona obscunpe11111S (P hilip p1)

Pachymena rubripes Philippi. 1865c :760

/lilangona rubnpes ( P hil ippi)

Pachymena fiilv1pes Phi lipp 1, 1865c :760

/-1¡/an gona fidvipes (P h ilippi)

Rhamphomyia tephrodes Philippi , 1865c:760

A1r1chopleura tephrodes (P hil ip pi )

Hilara luge ns Phil ippi , 1865c 760-76 1 1/i/ara gnse fl•emns Philippi , 1865c :76 1 //¡/ara pal/ida Phi lippi , l 865c: 76 l Hilara argyro:ona Philippi . 1865c:76 1-762

Empis luge11s ( Philippi ) lhlarempis grisen·entrts (P h ili pp •) lhlarempls pallida (P hilippi ) Hilaremp1s argyro:ona ( Philippi)

!lifara brev1Ve111ns Phi hp p1 , l 865c762

Amtc to Jdes bre vtventns (Ph ilippi )

Brachystoma leplidea Phihpp1. 1865c: 762-763

Oreoge1on /epudeus

Brachystoma testacea Philippi , 1865c:763 Brachystoma mgrirorms Philipp1. 1865c:763 Brachystoma fi¡sca Philippi. 1865c :763 Brachysloma sligm(I{ Jca Philippi , 1865c: 763 - 764 Brachys10ma thorac1ca Phi lippi , 1865c :764 Brachystoma amb1gua Philippi , 1865c:764 Brachystoma 11emorahs Philippi , 1865c:764 -765 Brachystoma Vi /li gera Phil ippi . 1865c :765 Ceratomerus paradoxus Philippi , 1865c: 766 1/emerodromw jlov1pes Philippi , 1865c:766 Jfe merodronua sellnluge ns Philippi , 1865c:766 Hemerodro1111G pralinco/a Philippi , 1865c : 766 Hemerodro11ua pal11da Phi l1pp i, 1865c:7 66 Jfemerodromw bJvilla/a Philippi , 1865c: 766-767 1/emerodromw bicolor Philippi , l 865c:767 Hemerodromw 111gnmana Phihppi , 181i5c:767

(P hilipp1 ) Oreogeton testaceus ( Philippi ) Oreogeton mgn corms ( Phihppi) Oreoge1011 fi ¡scus ( Philipp1 ) Oreogeton sllg ma tt c us (P hilippi ) Oreogeton th orac /cus ( Philippi ) Oreogelon amb1guus (P hil ippi) Hyperperacera nemoraiis (P hilippi ) Oreogeton vi111ge rus (P hilippi ) Ce ratomertus paradoxus Phil ippi C/adodromw jlm•1pes (P hilippi ) Cladodromw semdugens ( Philipp1) Cladodromw pra/inco /a ( Philippi ) Chelifera palhda (Phi lippi ) Neoplasia b11•illa /a (Philippi ) Cladodromia b1co /or ( Philippi) C fadodr om w nigrunana (P hihppi )


92

BOLETIN DEL MUSEO NACIONAL DE HISTORIA NATURAL, CHILE

Platypa/pus chilensis Philippi, 1865c:767

Platypalpus chtlensts

Platypa/pus testaceus Philippi , 1865c:767-768

Platypalpus testaceus

Platypalpus pau/seni Philippi , 1865c:768

Platypalpus pau/seni

Drapetis valdiviana Philippi , 1865c:768

Austrodomia valdiviana

Philippi Philippi Philippi (Philippi)

Drapetis obscuripennis Philippi , 1865c:768

Drapetis obscuripennis

Cyrtoma collina Philippi , 1865c:768 Deuteragonista bicolor Philippi , 1865c:771

Bicellaria col/ina (Philippi) Deuteragonista bicolor

Keroplatidae

Macrocera va/diviana Philippi , 1865c:617

Macrocera valdiviana

Mycetophilidae

Macrocera tes lacea Phj)ippi , 1865c:61 7 Cnephaeophi/a fenestralis Philippi , 1865c :618

Macrocera testacea Philippi Mycomya fenestralis

Philippi

Philippi Philippi

(Philippi)

Leia poeciloptera Philippi, 1865c:623 Sciophila valdiviana Philippi , 1865c:624

Leia poeci/optera Philippi Mycomya valdiviana

Sciophila thoracica Philippi , 1865c:624 Sciophila praecox Philippi , 1865c:624 Sciophi/a vernalis Philippi, 1865c:624-625 Sciophi/a aberrans Philippi, 1865c:625 Sciophila austra/is Philippi, 1865c:625 Sciophila pusil/a Philippi, 1865c:625 Sciphila ocreata Philippi, 1865c :625-626 Agaricobia fu/vico/lis Philippi , 1865c:626-627

Sciophi/a thoracica Philippi Sciophila praecox Philippi Sciophila verna/is Philippi Sciophila aberrans Philippi Sciophila australis Philippi Sciophi/a pusil/a Philippi Sciophi/a ocreata Philippi Acnemia fu/vico/lis

Sciara domestica Philippi , 1865c:627 Sciara heteropus Philippi , 1865c:627 Sciara diminutiva Philippi , 1865c:627 Cepha/ocera leucotricha Philippi , 1865c:681

Sciara domestica Philippi Sciara heteropus Philippi Sciara diminutiva Philippi Mitrodetus /eucotrichus

(Philippi)

(Philippi)

Mydidae

(Philippi)

Cepha/ocera dimidia/a Philippi , 1865c:681-682

Mitrodetus dimidiatus (Philippi)

Nemestrinidae

Apiophora paulseni Philippi , 1865c:682 Hermoneura andina Philippi , 1862a:388-389

Apiophora paulseni Philippi Trichophthalma andina (Philippi)

Hirmoneura eximia Philippi , 1865c:656

Trichophthalma eximia (Philippi)

Hirmoneura landbecki Philippi , 1865c:658

Trichophthalma /andbecki (Philippi)

Hirmoneura commutata Philippi , 1865c:658-659

Trichophthalma commutata (Philippi)

Hirmoneura ursula Philippi , 1865c:659

Trichophtha lma ursula (Philippi)

Hirmoneura articulara Philippi, 1865c:660

Hirmoneura articulara

Hirmoneura punctipennis Philippi , 1865c:660-661

Hirmoneura punctipennis

Hirmoneura luctuosa Philippi , 1865c:661-662

Hirmoneura luctuosa

Hirmoneura be/lula Philippi , 1865c:662 Hirmoneura anthracoides Philippi , 1865c:663

Hirmoneura be/lula Philippi Hirmoneura anthracoides

Coenura xanthopleura Philippi, 1865c:726

Pelecorhynchus xanthop/eura (Philippi ) Pelecorhynchus elegans bigullatus (Philippi)

Philippi Philippi Philippi

Philippi Pelecorhynchidae

Coenura bigullata Philippi, 1865c:726


A. CAMOUSSEIGHT 1 La contribuci贸n entomol贸gica de R.A. Philippi entre 1859 1875

Coenura elegans Philippi , 1865c:727 Psychodidae

Psychoda pune/ata Philippi , 1865c:631

Rhagionidae

Trichopalpus poecilogaster Philippi , 1865c:725

93

Pelecorhynchus e/egans elegans (Philippi) Nemoneura pune/ata (Philippi)

Dasyomma poecilogaster {Philippi)

Trichopalpus jz1/vus Philippi , 1865c:725 Trichopalpus cinerascens Philippi , 1865c:725 Leptis setosa Philippi, 1865c:773 Chrysopila valdiviana Philippi . 1865c:774 Simuliidae

Simulium montanum Philippi , 1865c:633 Simu/ium pulchrum Philippi , 1865c:633-634 Simulium annulatum Philippi, 1865c:634 Simulium chilense Philippi , 1865c:634

Stratiomyidae

Hylorus krausei Philippi , 1865c:728 Lagarus pau/seni Philippi , 1865c:729 Beris luctifera Philippi, 1865c:729 Beris modesta Philippi , 1865c:730 Beris thoracica Philippi , 1865c:730-731 Beris longicornis Philippi, 1865c:731 Beris luteiventris Philippi , 1865c:731 Beris viridiventris Philippi , 1865c:731 Cyclogaster pau/seni Philippi , 1865c:732 Cyclogaster rubriceps Philippi , 1 865c:732

Syrphidae

Volucella concinna Philippi, 1865c:733-734 Vo/ucella azurea Philippi , 1865c:734 Phalacromyia rufoscutellaris Philippi , 1865c:735 Eriophora aureorufa Philippi , 1865c:736 Stilbosoma cyanea Philippi , 1865c:736-737 Stilbosoma rubiceps Philippi , 1865c:737 Sterphus cyanocephalus Philippi , 1865c:738 Priomerus haemorrhoidalis Philippi , 1865c:740 Macrometopia otra Philippi, 1865c:740-741 Penium triste Philippi, 1865c:741-742 Pia cyanea Philippi , 1865c:742 Eristalis chi/ensis Philippi, 1865c:743 Eristalis conco/or Philippi, 1865c:743 Helophilus pictus Philippi , 1865c:743-744 Tropidia rubricornis Philippi, 1865c:744 Tropidia nigricornis Philippi, 1865c:745

Dasyomma fulvum (Philippi) Dasyomma cinerascens (Philippi) Neorhagio setosus (Philippi)

Chrysopilus valdivianus Philippi Araucnephia montana (Philippi) Simulium pulchrum Philippi Simulium annulatum Philippi Gigantodax chi/ensis (Philippi) Hylorus krausei Philippi Tona paulseni (Philippi) Archistratiomys luctifera {Philippi) Beris modesta Philippi Macromeracis thoracica (Philippi) Macromeracis longicornis (Philippi) Macromeracis luteiventris (Philippi) Beris viridiventris Philippi A bsanistus paulseni (Philippi) Absanistus rubriceps (Philippi) Copestylum concinnum (Philippi) Copestylum azureum (Philippi) Copestylum rufoscutellare (Philippi) Aneriophora aureorufa {Philippi) Sti/bosoma cyaneum Philippi Stilbosoma rubiceps Philippi Philippimyia cyanocephala {Philippi) Myolepta haemorrhoidalis (Philippi) Macrometopia aira Philippi Pipiza tristis (Philippi) Pia cyanea Philippi Palpada chi/ensis {Philippi) Palpada conco/or (Philippi) Dolichogyna pie/a (Philippi) Tropidia rubricornis Philippi Tropidia nigricornis Philippi


94

BOLETIN DEL MUSEO NACIONAL DE HISTORIA NATURAL, CIIILE

Tropidia flavimana Philippi, 1865c:745 Syrphus poeci/ogas/er Philippi , 1865c:746

Tropidia jlavimana Philippi Syrphus poeci/ogasler

Syrphus hor/ensis Philippi , 1865c:746-747

A 1/ograpla horlensis

Syrphus cha/cono/us Philippi , 1865c_ 747

Carposcalis chalconola

Doras odyneroides Philippi , 1865c:747-748

Odyneromyia odyneroides

Philippi (Philippi) (Philippi) (Philippi)

Ocyplamus valdivianus Philippi , 1865c:748

Valdiviomyia valdiviana (Philippi)

Bacha melanorrhina Philippi, 1865c:749

Ocyplamus me/anorrhinus

Bacha lugubris Philippi, 1865c:749-750

Ocyptamus /ugubris

Bacha conopida Philippi , 1865c:750

Sa/pinogasler conopida

Tabanus andicola Philippi , 1862a:388

Dasybasis andico/a

(Philippi) (Philippi) (Philippi) Tabanidae

(Philippi)

Tabanus nigrifrons Philippi , 1863a:478

Dasybasis nigrifrons (Philippi)

Pangonia aira Philippi, 1865c:709 Pangonia collaris Philippi, 1865c:709-7 1O Pangonia subandina Philippi, 1865c:71 O

Scaptia atra (Philippi) Scaptia co//aris (Phi lippi ) Scaptia subandina (Philippi)

Pangonia obscuripennis Philippi , 1865c:71 0-71 1

Mycteromia obscuripennis (Philippi)

Pangonia villa/a Philippi, 1865c:7 1 1 Mycteromyia breviroslris Philippi, 1865c:713

Scaptia villa/a (Philippi) Caenopangonia brevirostris (Philippi)

Myc/eromyia murina Philippi, 1865c:7 13

Promycleromia murina (Philippi)

Tabanus nigripennis Philippi , 1865c:714-715

Nubi/oides nigripennis (Philippi)

Tabanus xan/hogaster Philippi, 1865c :715

Tabanus xanthogaster Philippi

Tabanus senilis Philippi, 1865c:715-7 16 Tabanus molestissimus Philippi , 1865c:7 16 Tabanus infumatus Philippi , 1865c:7 18

Dasybasis senilis (Philippi) Dasybasis testaceomaculala moleslissima (Philippi) Pro/odasyapha imfumata

Tabanus lugens Philippi , 1865c:7 19

Protodasyapha /ugens

Tabanus gagalinus Philippi , 1865c :7 19

Scaptiodes gagatina

Tabanus hirtuosus Philippi , 1865c:7 19-720

Prolodasyapha hirluosa

(Philippi) (Philippi) (Philippi) (Philippi)

Tabanus onnulicornis Philippi, 1865c:72 1

Veprius annulicomis (Philippi)

Tabanus pau/seni Philippi , 1865c:72 1-722

Acel/omyia pau/seni

Tabanus obscuripennis Philippi , 1865c:722

Prolodasyapha obscuripennis (Philippi) Dasybasis pulla (Philippi) Tanyderus piclus Philippi Pachyrrhiza pictipennis

Tanyderidae Therevidae

Tabanus pul/us Philippi, 1865c:722-723 Tanyderus piclus Philippi , 1865a:658-660 Pachyrrhiza pictipennis Philippi , 1865c:704

Tipulidae

Thereva luleivenlris Philippi, 1865c:769 Thereva villa/a Philippi , 1865c:769-770 Thereva albivenlris Philippi , 1865c:770 Piel/usa folvilhorax Philippi, 1865c:598

(Philippi)

Philippi

Thereva luleivenlris Philippi Peralla villa/a (Philippi) Thereva a/bivenlris Philippi Limonia (Zelandoglochina)


A. CAMOUSSEIGHT 1 La contribución entomológica de R.A. Philippi entre 1859 1875

Piel/usa stigmotica Philippi, 1865c:598

Ctedonia jlavipennis Philippi , 1865c:602-603 Ctedonia bicolor Philippi, 1865c:603 Ctedonia piclipennis Philippi, 1865c:603 Ctedonia bipunctata Philippi , 1865c:603-604 Típula decora/a Philippi, 1865c :604 Típula glaphyroptera Philippi , 1865c:604-605 Típula subandina Philippi , 1865c:605 Típula concinna Philippi, 1865c:605 Típula annulipes Philippi , 1865c:605-606 Típula paulseni Philippi, 1865c:606 Típula valdiviana Philippi , 1865c:606 Típula apterogyne Philippi, 1865c:606-607 Típula vi/ligera Philippi, 1865c:607 Polymoria /u tea Phil ippi, 1865c:608 Polymoria irrorata Philippi , 1865c:608-609 Polymoria punctipennis Philippi , 1865c:609

Limnobia jlavida Philippi, 1865c:612 Limnobia vernalis Philippi, 1865c:612-613 Limnobia infumata Philippi, 1865c:613 Limnobia polysticta Philippi , 1865c:613-614 Limnobia phatta Philippi , 1865c:614 Limnobia chlorotica Philippi, 1865c:614 ldioneura macroptera Philippi, 1865c:615

Lachnocera de/icatula Philippi, 1865c:616 Erioptera longipes Philippi, 1865c:616

Erioptera pallida Philippi, 1865c:616 Xylophagidae

Xylophagus carbonarius Philippi , 1865c:727

95

julv11horax (Philippi) Shannonomyia (Shannonomyia) stigmatica (Philippi) Gynoplistia (Gynopilst10) jlavipennis (Philippi) Gynoplistia (Gynoplistia) bicolor bicolor (Philippi) Gynoplis/10 (Gynopilstia) pictipennis (Philippi) Gynoplistia (Gynoplistia) bipunctata (Philippi) lschnotoma (lschnotoma) decora/a (Philippi) Eumicrotipula glaphyroptera Philippi Eumicrotipula subandina Philippi lschnotoma {lschnotoma) concinna (Philippi) Leptotarsus (Leptotarsus) annu/ipes (Philippi) Leptotarsus (Araucomyia) poulseni (Philippi) Eumicrotipula valdiviana (Philippi) Eumicrotipula apterogyne (Philippi) Jschnotoma (lschnotoma) vi/ligera (Philippi) Mesoilmnophila lutea (Philippi) Paralimnophila irrorata (Philippi) Austrolimnophila (Ausrolimnophila) punctipennis (Philippi) Limonia (Dicranomyia) jlaVIda (Philippi) Limonia (Dicranomyia) vernalis (Phil ippi) Limonia (Dicranomyia) infumata (Philippi) Limonia (Dicranomyia) polysticta (Philippi) Limonia (Dicranomyia) phatta (Philippi) Limonia (Dicranomyia) chlorotica (Philippi) Erioptera (Symplecta) macroptera macroptera (Philippi) A tarba (Ischnothrix) delicatula (Philippi) Amphineurus (Amphineurus) /ongipes (Philippi) Mo/ophilus pallidus (Philippi) Stenimantia carbonana (Philippi)


96

130LETIN D 路L MUSEO NACI NAL 01 IIIS'IORIA NA'I URAL, Ullll

Leplls nemoral1s Philippo , 1865c. 772 Leplis praeflca Philippi , 1865c:772 Leplis clanpenms Philippi , 1865c :772-773 Leptis grisea Philippi , 1865c :774 IJEJ\IJI'TERA 驴 Cimicidae

Theonoe spmigera Philippi , 1865a:654-656 Acanthia valdiVIana Philippi, 1865a:63-64

Pentatomidae

falla roc/meri Philippi , 1862b:413-414

Reduviidae IJYJ\IENOI'TERA Aulacidae

Stenolemus chilens1s Philippi , 1862a:387-388 Aulacostethus rubriventer Philippi , 1873:302-303

Braconidae

Ascogaster rrifiventris Philippi , 1873 :300-302

Collctidae Eu lophidae Evaniidae

Oedisce /is vernalis Philippi, 1866:11 O Oedisce/is minar Philippi , 1866: 110-1 11 Misocampus /aetus Philippi , 1873 :298-299 Brachygaster va/divianus Philippi, 1871 b:289

Orussidae

Oryssus dentrifrons Philippi, 1873:303-305

Plumariidae Pteromalidae

Plumarius niger Philippi , 1873:299-300 Proglochin macu/ipenms Philippi , 1871 b:289

Tiphiidac Xiphydridae

Exurus colliguayae Philippi , 1873 :296-298 Thynnus atratus Philippi, 1863a:4 77 Brachyxiphus grandis Philippi , 1871b:287 Brachyxiphus jlavipes Philippi , 18 71 b:287-288

LEJ'IOOPTERA Aegeriidae

Rhipidura aurora Philippi, 1859c: 1096

Cossidae

Cossus valdivianus Philippi , 1859c: ll09- llll

Geometridae

Tomopteryx amoena Philippi , 1873:313-314

Hesperiidae

Tomopteryx /aeta Philippi , 1873:314-315 Tomopteryx virescens Philippi. 1873 :315-316 Ste rapes bissexgullatus Philippi, 1859c: 1094 Syrichthus valdivianus Philippi , 1859c: 1094-1095

Lasiocampidae

Bombyx hypoleuca Philippi , 185 9c: 1106-1107 Bombyx ancilla Philippi , 1859c: 11 08

Lycacnidae

Lycaena bicolor Philippi , 1859c: 1092-1093 Lycaena collina Philippi , 1859c: 1093

Noctuidae

Noctua dimidia/a Philippi, 1859c : 1111 Cucullia amoena Philippi , 1859c: lll2-1113 Euclidia villa/a Philippi , 1859c: 1113 Vanesja terpsichore Philippi , 1859c: 1089-1090 Satyrus po/es Philippi, 1859c: 1090-1091

Nymphalidae

Athemnorplw (Philippo) A themnorplw (P hilippo ) Atherunorpha (Phi lipp i) A therwrorpha (P hilippi)

nemorah> praefl ca clanpemw路 gnsea

Theonoe sp1mgera Philippi Bertilw valdiV/Ona (Phi lipp i) Camperocons rochnen (Phi lippi ) Ploiana chilensis (Phi lippi ) Pnstaulacus rubriventer (Philippi) Siga lphus rrifiventrrs (P hilippi) Chi/icola vernalis (Philippi) Chilicola minar (Philippi) Torymis /aetus (Philippi) Brachygaster va/d隆vianus Philippi Orusella dentrifrons (Philippi) P/umarius niger Philippi Prog/ochin macu/ipennis Philippi Exurus colliguayae Philippi Thynnus atratus Philippi Brachyxiphus grandis Philippi Steirocephala jlavipes (Phi lippi )

Synanthedon aurora (Philippi) Chi/ecomadia vald1viana (Phi lippi ) Tomopteryx amoena Philippi Tnpti/01des /aeta (Philippi) Tnptila virescens (Philippi) 8111/eria bisexgullata (Ph ilippi ) Butleria jlavomaculata valdiviana (Philippi ) Macrompha/ia hypoleuca (Philippi) Macromphalia ancilla (Philippi) Eiseliana bicolor (Philippi) Pseudolucw colima (Philippi) Noctua dimidwta Philippi Cucullia amoena Philippi Euchdw villa/a Philippi lanessa terpsichore Philippi Auca po/es (Philippi)


A. CAMOUSSEIGHT 1 La contribución entomológica de R.A. J>hilippi entre 1859 1875

Psychidae

Psyche chlienSIS Philippi. 1859c: JI 09

97

Tanatopsyche cilllenSIS (Philippi)

J>terophoridae

Pterophorus cmeram1s J>hilippi , 1859c: 1113-1114

01daematophorus cineraríus (Philippi)

Pterophorus puslilus Philippi , 1859c: 1114

Postplatyptilia pusil/a (Philippi)

Saturniidae

Attacus cmerascens Philippi , 1859c: I099-IIOO

Poly1hysana cinerascens (Philippi)

Ormiscodes cognata Philippi , 1859c : 1102 Ormiscodes marginara Philippi , 1859c: 1 103-1 104 Catocephala vulpma Philippi , 1859c: 1104 Catocephala nigrosignata Philippi , 1859c 1104-1105

Om11scodes cogna/0 Philippi Ormiscodes margina/a Philippi Orm1scodes vulpina (Philippi) Ormiscodes mgrosignata (Philippi)

ORTHOPTERA Acrididae

Oedipoda atacamenSIS Philippi , 1860: 155-156 Oedipoda jlavipennis Philippi, 1863c:240-241

Trimerotropis atacamensis (Philippi)

Trimerolropis flavipennis (Philippi)

Oedipoda chloris Philippi , 1863c:24l

Trimerotropis chloris

Oedipoda irrorata Philippi, 1863c:24 1-242

(Philippi) Trimerotropis irrorata (Philippi)

Gryllus {Microgryl/us) po/lipes Philippi, 1863c:23l-232

Microgryllus po/lipes

Gryllus griceus Philippi, l863c :232-233

Hoplosphyrwn griseus

Ommexechidae Rhaphidophoridae

Graea horrida Philippi, l863d :244,247 Do/ichochaeta /ongicornis Philippi, 1863c:234

Graea horrida Philippi Dolichochaeta longicornis

Tristiridae ·

Batrachopus cinerascens Philippi , 1863c:242-243

Gryllidae

Philippi (Philippi)

Batrachopus obesus Philippi , 1863c:243-244

Philippi Moluchacris cinerascens (Philippi) Mo/uchacris obesa (Philippi)

PHASMATODEA Bacteria gracilis Philippi , 1863c:227-228 Bacteria annulicornis Philippi , l863c :228-229

Bacteria gracilis Philippi Bacteria annu/icornts Philippi

Pseudophasmatidae Anisomorpha e/egans Philippi, 1862a:387

Bacteria crassicornis Philippi, l863c :228

Agathemera e/egans (Philippi) Xeropsis crassicornis (Philippi)

CUADRO 2. Especies descritas en dos oportunidades REDESCRIPCIÓN Coleoptera, Philippi y Philippi, Buprestidae l864a: 284 Philippi y Philippi, Platynocera annulata Philippi , l862a: 386-387 Coleoptera, Cerambycidae l864a: 381-382 Phasmatodea, Philippi, l863c:23l Anisomorpha e/egans Philippi , l862a :387 Pseudophasmatidae Diptera, Philippi, Tabanus andicola Philippi, l862a:388 Tabanidae l865c:7l6-7l7 Philippi y Philippi , Cycloderus magellanicus Philippi , l862b: 410 Coleoptera, Pythidae l864a: 357-358 Coleoptera , Philippi y Philippi, Callisphyris schythe1 Philippi, l862b: 412 DESCRIPCIÓN

Epistomentis vittatus Philippi, l862a: 386

NOMBRE ACTUAL Epistomentis picta Gory

Platynocera annulata Philippi

Agathemera elegans (Philippi)

Dasybasis andicola (Philippi)

Cyc/oderus magel/anícus Philippi

Callisphyris /eptopus


BOLETIN DI:L MUST: O NACIONAl. DE III S'I ORlA NAIURAL U 111 1

98

Cocc mella magellamca Phílíppí , 1862b: 412-413 Tabanus magellamcus Phílíppí , 1862b : 413 Pangoma austrohs Phílíppí , 1863a: 477-4 78 Tabanus mgnfrons Phílíppi. 1863a: 478 Dwphylla luctuosa Phílíppí , 1864c: 440-441 Maypa opaca Phílíppí , 1864c : 450 Maypa cuprea Phílíppí. 1864c: 450 Ltstronyx obscura Phílíppí , 1864c: 453 Sericoides nitida Phílíppí , 1864c: 453-454 Tanyderus pictus Phílíppí, 1865a: 658-660

Cerambyctdae Co lcop tc ra , Coccí nellídac Díptera , Tabanídae Díptera , Tabanídae Diptcra , Tabanídae Coleoptera , Scarabaeidae Co leoptera, Scarabaeídae Coleoptera, Scarabaeídae Coleoptera, Scarabaeidac Coleoptera, Scarabaeidae Díptera , Tanyderídae

1864a : 380 Phílippí y Phílippi . 1864a 402 Phílippí , 1865c:7 17

Phílíppt Er10p1s magel/amca (l'hílíppi) Dasybas1s tr1st1s (Koller)

l'hílippi , 1865c : 7 10

ScaptiO darsogullata (Macquart) Dasybas1s mgnfrons (Philippi) Dwphylla luctuosa Philíppi Seric01des subcostata (Germaín) Ser1C01des mgosula (Germain) Se rico1des aemgmallcus Martínez Sericoides nitida Philíppí

l'hílippí , 1865c : 720-721 Phílippí y l'hilíppí , 1864b: 323-324 Philippi y Phílíppi , 1864b : 324 Phílippí y l'hílíppi , 1864b: 324-325 Phílíppí y Phílíppi , 1864b: 325 Phílippí y Phílippí , 1864b: 325-326 Philíppí , 1865c: 781-782

Tanyderus pictus Philíppi

BIBLIOGRAFÍA CONSULTADA ALEXANDER, CH. y ALEXANDER, M. M. 1967 5 Family Tanyderidae. A catalogue ofthe Diptera ofthe Americas South ofthe United States. Museu de Zoologia Universidad de Sao Paulo. 3 pp. ALEXANDER, CH. y ALEXANDER, M. M. 1970 4 Family Tipulidae. A catalogue ofDiptera ofthe South ofthe United Statcs. Museu de Zologia. Universidad de Sao Paulo. 259 pp. ANGULO, A. O. 1971 Los nemestrinidos de Chile (Diptera: Nemcstrinidae). Gayana Zoología 19: 1-174 . ARTIGAS, J. N. 1969-1970 Los apioceratidos de Chile con la descripción de cinco nuevas especies (Diptera-Apioccratidae). Boletín de la Sociedad de Biología de Concepción 42:97-122. ARTIGAS, J. N. 1970 Los asilidos de Chile (Diptera-Asilidae). Gayana Zoología 17: 1-472. ARTIGAS, J. N. y PALMA, R. L. 1979 Los mi di dos de Chile y una especie argentina (Diptera-Mydidae). Gayana Zoología 41 :3-78. BARRJGA, J. E. y PEÑA, L. E. 1994 Nuevas especies de Cerambycidae (Coleoptera) de Chile y algunas sinonimias. Gayana Zoología 58( 1):9198. BENESH. B. 1960 Lucanidae. ln: Hincks W D (ed) Coleopterorum Catalogus, Supplementa Uitgeveij Dr. W Junk's Gravenhage BLACK WELDER, R. E. 1944-1947 Checklist ofthe eoleopterous inseets ofMexieo, Central Amerie. the West lndies and South America. Bulletin Smithsonian lnstitution United States National Museum 185 Part 1-7: i-xii + 1-925 . BROWN, W. J. 1956 The New World Speeies of Chrysomela L (Coleoptea: Chrysomelidae). The Canadian Entomologist 88 suppl 3: 3-54. CAMOUSSEIGHT, A. 1986 El género Xeropsis Redtenbaeher, 1906 (Phasmatodea: Pseudophasmatidae). Revista Chilena de Entomología 14:65-69. CAMOUSSEIGHT, A. 1987 Bacunculus cornutus comb.n. y B. blanchardi n. sp de Chile (lnseeta: Phasmatodea Pseudophasmatidae).


A. CAMOUSSEIGHT 1 La contribución emomológica de R.A. Philippi enlre 1859 1875

99

Boletín del Museo Nacional de Historia Natural, Chile 41:117-123. CAMOUSSEIGHT, A. 1995a Revisión taxonómica del género Agathemera (Phasmatodea: Pseudophasmatidae) en Chile. Revista Chilena de Entomología 22:35-53. CAMOUSSEIGHT. A. 1995b Diplura. In : J A Simonetti, M T K Arroyo, A E Spotomo & E Lozada (eds) Diversidad Biológica de Chile, Comisión Nacional de Investigación Científica y Tecnológica, Santiago pp. 211-213. CAMOUSSEIGHT, A. 1995c Mantodea, Embioptera, Raphidioptera y Strepsiptera. In: J A Simonelli, M T K Arroyo, A E Spotomo & E Lozada (eds) Diversidad Biológica de Chile, Comisión Nacional de Investigación Científica y Tecnológica, Santiago pp. 227-229. CAMOUSSEIGHT. A. 1995d Phasmatodea.ln: J A Simonetti, M T K Arroyo, A E Spotomo & E Lozada (eds) Diversidad Biológica de Chile, Comisión Nacional de Investigación Científica y Tecnológica, Santiago pp. 230-232. CAMOUSSEIGHT, A. 1996 Mantis grisea una nueva sinonimia de Coptopteryx gayi (lnsecta, Mantodea). Noticiario Mensual Museo Nacional de Historia Natural Chile 326:12-13. CAMPBELL, J. M. 1975 A revision ofthe Alleculidae (Coleoptera) ofChile. Revista Chilena de Entomología 9:13-39. CERDA, M. 1953 Contribución al estudio de los cerambicidos chilenos. Revista Chilena de Entomología 3:150-151 . CERDA, M. 1973 Nueva Tribu de Cerambycinae (Coleoptera: Cerambycidae). Revista Chilena de Entomología 7: 115-122. CERDA, M. 1986 Lista sistemática de los ceranbicidos chilenos (Coleoptera:Cerambycidae). Revista Chilena de Entomología 14:29-39. CISTERNAS, E. y CARRILLO, R. 1988 Ciclo estacional deSchizochelus serratus Phi l. (Coleoptera: Sacarabaeidae). Revista Chilena de Entomología 17:61-63. COOK, E. F. 1967 22 Family Scatopsidae. A catalogue ofthe Diptera ofthe Americas South ofthe United States. Museu de Zoolog ia Universidade de Sao Paulo 9pp. COSCARON, S. y PHILIP, C. B. 1967 Revisión del género Dasybasis Macquart en la Región Neotropical. Revista del Museo Argentino de Ciencias Naturales «Bernardino Rivadavia» Entomología 2(2): 15-266. COSCARON, S. y PHILIP, C. B. 1979 A revision ofMycteromyini (Genus Mycteromyia) a new tribu ofNotropinae horse llies (Diptera, Tabanidae). Proceedings ofthe CalifomiaAcademy ofSciences 41 (19):427-452. COSCARON, S. y GONZALEZ, CH. 1991 Tabanidae de Chile: lista de especies y clave para los géneros conocidos de Chile (Diptera: Tabanidae). Acta Entomológica de Chile 16: 125-150. DE SANTIS, L. 1979 Catálogo de Jos himenópteros calcidoideos de América al sur de los Estados Unidos. Publicación especial, La Plata 488 pp. DUCKHOUSE, D. A. 1973 6A Family Psychodidae. A catalogue ofthe Diptera ofthe Americas South ofthe United States. Museu de Zoologia Universidade de Sao Paulo 29 pp. ELGUETA, M. . . 2000 Coleoptera de Chile. In: Martín-Piera F, J J Morrone & A mehc (eds) Hacta un proyecto CYTED. PriBES 2000. Monografias Tercer Milenio, vol 1, Sociedad Entomológica Aragonesa, Zaragoza PP. 145-154.

. . . ELGUETA, M. y ARRIAGADA, G. 1989 Estado actual del conocimiento de los coleópteros de Chtle (lnsecta: Coleoptera.) Revtsta Chtlena de Entomología 17:5-60. ELGUETA, M, CAMOUSSEIGHT, A. y CARBONELL, C. S.


100

BOLETIN DFL MUSLO NACIONAL DF III S 1 RIA NAI URA L, CIIILI

atálogo de Ort hoptcra (lnsccta) de hile. Publicación Ocasional Musco Naciona l de ll i ~tori a Natura l hile 54:5-60. ELGUETA. M. y L,A.NFRANCO, D. 1994 La familia Aulacidae en hil e (llymenoptera: Evanioidca). Revista Chi lena de Entomo logía 2 1:85-97. 1999

ELGUETA. M. y ROJAS, F. 2000 Jlymenoptera de Chil e. In : Martín-Picra F, J J Morrone & A melic (eds) Jl acia un proyecto CYTED. PriBES 2000. Monogralias Tercer Milenio, vo l 1, Sociedad Entomológica Aragonesa, Za ragoza PP. 245251. E TRADA, P. y SOLERYICENS, J. 1999 Revisión taxonómica de las especies chil enas del géneroArthrobrachus Soli er, 1849 (Colcoptera. Melyridae). Acta Entomológica de Chile 23:41-81 . EYANS,A. Y. 2003 Achecklist ofthe New World chafers (Coleoptera: Scarabaeidea: Melolonthidae). Zootaxa (on line edi ti on) www.mapress.com/zootaxa FAIRCHILD, G B. 1970 28 Family Tabanidae. A catalogue of the Díptera of the Arnericas South of the United S tates. Museu de Zoo logía Universidade de Sao Paulo 163 pp. FLORES, GE. y YIDAL P. 2000 Revalidation and systematic revis ion ofthe chilean gen us Callyntra So li er (Coleoptera: Tenebrionidae. Annal s ofthe Entomological Society of America 93: 1052-1075 FLUKE, C. L. 1951 The Genus Dolichogyna (Díptera, Syrphidae). Acta Zoológica lilloana 12:465-478. FOOTE, R. H. 1967 57 Family Tephritidae. A catalogue ofthe Díptera ofthe Americas South ofthe United States. Museu de Zoología Universidade de Sao Paulo 90pp. GAGNÉ, R. J. 1968 23 Family Cecidomyiidae. A catalogue ofthe Díptera ofthe Americas South ofthe United States. Museu de Zoología Universidade de Sao Paulo 62pp. GOLBACH, R. 1969 Sinonimia de los géneros Acrocryptus Cand. y Hexaulacus Can d. (Col. Elateridae). Acta Zoológica Lilloana 25:305-307. GONZALEZ, CH. 1995 Díptera. In : J A Simonetti, M T K Arroyo, A E Spotomo & E Lozada (eds) Diversidad Biológica de Chi le, Comisión Nacional de Investi gación Científica y Tecnológica, Santiago pp. 256-263. GONZALEZ, CH. 1999 A revi sion of Southem Neotropical genera related to Dasybasis Macquart, 1847 (Diptea:Tabanidae: Diachlorini). Memoirs on Entomology International 14: 13 7-194 . GONZALEZ, R. H. y SMITH L. M . 1964 Japygidae ofSouth Arnerica, 5: new species of Japygidae from Chile. Proceedings ofthe Biological Society of Washington 77:35-46. GUTIERREZ, R. 1946 Notas sobre Scarabaeidae chilenos. Livro de homenagem a R F D' Almeida 2:11-16. GUTIERREZ, R. 1950 Notas sobre Scarabaeidae chilenos (Coleoptera Lamellicornia). Arthropoda 1(2/4 ):267-278. GUTIERREZ, R. 1950 Scarabaeidae del Norte de Chile (Coleopt. Lamellic.) Anales de la Sociedad C ientífica Argentina 149(2):5275. GUTIERREZ, R. 1951 El género Liogenys en Chile (Coleoptera, Scarabaeidae). Rev ista Chilena de Entomología 1: 129-145. GUTIERREZ, R. 1957 Scarabaeidae Neotropica Y. Nuevos géneros y especies de Macrodactylini (Col. Scarab. Melolonthinae). Neotropica 3( 11 ):4 7-52. IIALL, J. C.


A. CAMOUSSEIGHT 1 La contribución entomológica de R.A. Philippi entre 1859 1875

1974

101

The.B~mbyliidae ofChile (Díptera: Bombyliidae). University ofCalifomia Publications in Entomology

76: l. Vt+ 1-278. 6 PI. HARDY. D. E. 1965 18 Family Bibionidae. A catalogue of the Díptera ofthe Americas South of the United States. Museu de Zoología Universidade de Sao Paulo 20pp. HENRY.A. 1992 Simuliidae de Chile: Lista de especies y su distribución geográfica (Diptera: Simuliidae). Acta Entomológica de Chile 18:89-96. HERRERA, J. y CARRASCO. J. 1964 Biología de Thanatopsyche chilensis (Philippi) (Lepidoptera). Publicaciones del Centro de Estudios Entomológicos 6:33-43. HOFMANN. W. 1970 Die Gattung Eriopis Mulsant (Col. Coccinellide). Mitteilungen der Münchner Entomologischen Gesellschaft 60:102-116. JAMES, M. T. 1968 29 Family Rhagionidae. A catalogue ofthe Díptera ofthe Americas South ofthe United States. Museu de Zoología Universidade de Sao Paulo 12pp. JAMES, M. T. 1973 26 Family Stratiomyidae. A catalogue ofthe Díptera ofthe Americas South ofthe United States. Museu de Zoología Universidade de Sao Paulo 95pp. JAMES, M. T. 1974 24 Family Xylophagidae. A catalogue ofthe Díptera ofthe Americas South ofthe United States. Museu de Zoología Universidade de Sao Paulo 6pp. JAMESON, M. L. y SMITJ-1, A. B. T. 2001 Revision ofthe South American genus Brachysternus Guérin-Méneville (Coleoptera: Scarabaeidae: Rutelinae: Anoplognathini: Brachystemina). The Coleopterists Bulletin 56(3):321-366. JEREZ, V. 1986 Posición taxonómica y redescripción de Procalus iridis (Philippi y Philippi, 1864) (ColeopteraChrysomelidae). Boletín de la Sociedad de Biología de Concepción 56:43-47. JEREZ, V. 1990 El género Dictyneis Baly. 1865 (Coleoptera: Chrysomelidae: Eumolpínae). Taxonomía, distribución geográfica y descripción de nuevas especies. Gayana Zoología 55( 1): 31-52. KINGSOLVER, J. M. 1969 One previously described and one new species of South American Bruchidae injurious to commercial legume seed crops (Coleoptera). Procedings ofthe Entomological Society ofWashington 70(4):318-322. KINGSOLVER, J. M. 1982 Taxonomic studies in the genus Rhipibruchus Bridwell (Coleoptera: Bruchidae), with descriptions offour new species. Proceedings ofthe Entomological Society ofWashington 84(4):661-684. KINGSOLVER, J. M. 1983 A review of thc genus Scutobruchus Kingsolver (Coleoptera: Bruchidae), with descriptions of four new species, and new synonymy. Proceedings ofthe Entomological Society ofWashington 85(3):513-527. LAWRENCE, J.F. y NEWTON, JR. A.F. 1995 Families and subfamilies ofColeoptera (with selected genera, notes, references and data on family-group names). pp. 779-1006. En: PAKALUK, J. y SLIPINSKI, S.A. (Eds.) Biology, Phylogeny. and Classifiction of Coleoptera. Papers Celebrating the 80'" Birthday of Roy A. Crowson. vol. 2. Muzeum i lnstytut Zoologii PAN, Warszawa. LEMAIRE,C. , 1975 Révision du genreAutomeris Hübner et des genres voisins Biogéographie, Ethologie, Morphologie, Taxonomie (Lep. Attacidae). Mémoires du Muséum National d?Histoire Naturelle Paris (nov.ser.) 92:548-557. MAJER, K. 1997 Neotropical Dasytidae: revisions ofthe generaAmecocerus Solier and Listrocerus Majer (lnsecta:Coleoptera). Entomologische Abhandlungen Staatliches Museum für Tierkunde Dresden 58(3):53-71. MAJER, K. 1998 Generic synopsis ofNeotropical Danaceinae anda revision ofthe genus Hylodanacaea Pie, 1926 (Coleoptera:


102

BOLlTIN DEL MUSEO NACIONAL DI: IIIS'I OR lA NAllJRAI

( IIILL

Dasytidae). Boletín del Mu seo Nacional de Hi storia Natural Chile 48:77-137. MARTINEZ, A. 1959 carabaeoidca Neotropica V l. Algunos Mclolonthidae nuevos o poco conocidos (Col.). Ncotropica 5( 16 ):2329. MARTlNEZ, A. 1971 Algunas consideraciones sobre los géneros Apterodema Fairmaire y Sericoide Guérin , con descripción de dos nuevas especies (Scarab. Sericinae. Liparetrini). Comunicaciones del Mu seo Argentino de ciencias Naturales Bemardino Rivadavia Entomología 1(3):37-62. MARTINEZ, A. 1976 Contribución al conocimiento de los Pachydemini neotropicales (Col. Scarabaeidae, Melolonthinae). Entomologische Arbeiten aus dem Museum G Fray, Tutzing 26:227-251. MARTIN EZ, A. 1977 Contribución al conocimiento de los Bolboceratini Sudamericanos (Coleoptera, Scarabacidae, Geotrupinae. Bolboceratini). Studia Entomologica 19( 1-4):531-551 . MICHENER, CH. D. 1952 The Satumiidae (Lepidoptera) of the Western Hemisphere Morphology, Phylogeny and Classilication. Bulletin ofthe American Museum of natural History 98(59):341-50 l . MONROS, F. 1949 Sobre la posición sistemática de algunos Eupoda dudosos. Acta Zoologica Lilloana 7:545-574 . MOORE, T. 1980 Aporte al conocimiento de los bupréstidos de Chile (Col. Buprestidae). Revi sta Chilena de Entomología 11:37-68. MOORE, T. 1984 Aporte al conocimiento de los bupréstidos de Chile (Coleoptera-Buprestidae) Segunda nota. Revista Chilena de Entomología 12:113-139. MOORE, T. 1986 Aporte al conocimiento de los bupréstidos de Chile (Coleoptera-Buprestidae) Tercera nota. Revista Chilena de Entomología 13:37-46. MOORE, T. 1999 Descripción de una quinta especie nueva para Chile del género Mastogenius Solier: M. lizaleriae n.sp. (Coleoptera: Buprestidae). Gayana Zoología 62( 1):61-63. MORONI, J. 1972 Elenco sistemático, sinonímico y di stribución de coleópteros acuáticos chilenos. Revista Chilena de Entomología 7:193-206. MORONI, J. 1975 CatáJogo sistemático de las especies de Derméstidos detectadas en Chile y su distribución geográfica (Coleoptera, Dermestidae). Boletin del Museo Nacional de Historia Natural Chile 34: 1O1-109. MORONI, J. 1985 Addenda y corrigenda al elenco sistemático, sinonímico y distribución de coleópteros acuáticos chilenos. Revista Chilena de Entomología 12:169-175. MORONl, J. y CAMOUSSEIGHT, A. 1976 Aporte al estudio de las baratas de Chile. Boletín de la Sociedad de Biología de Concepción 50:43-51. OLAVE, L. E. 1936 Revisión de los buprestidos chilenos. Revista Chilena de Historia Natural39:349-376. PAPAVERO, N. 1966 17 Family Anisopodidae. A catalogue ofthe Díptera ofthe Americas South ofthe United States. Museu de Zoología Universidade de Sao Paulo 9pp. PAPAVERO, N. 1973 Essays on the history ofNeotropical Dipterology. Vol. ll. Ed. Mu seu de Zoología. Universidade de Sao Paulo. PAPAVERO, N. 1976 198 Family Ditomyiidae. A catalogue ofthe Díptera ofthe Americas South ofthe United States. Museu de Zoología Universidade de Sao Paulo 6pp.


A_ CAMOUSSEIGHT 1 La contribución entomológica de RA Philippi entre 1859 1875

103

PAPAVERO, N. 1977 19C Fa mi ly Keroplatidae. A catalogue of the Diptera of the Americas South of the United States. Muse u de Zoologia Universidade de Sao Pauto 22pp. PAPAVERO, N. 1978 19E Family Mycetophilidae. A catalogue ofthe Diptera oftheAmericas South oft he United States. Museu de Zoologia Universidade de Sao Pauto 78pp. PAPAVERO. N. y ARTIGAS. J. N . 1990 Estud ios de Mydidae (Diptera). VI Catálogo de las especies americanas. Gayana Zoología 54(3-4): 117-134 . PARRA, L. E. 1995 Lepidoptera. In: J A Simonetti_ M T K Arroyo, A E Spotorno & E Lozada (eds) Diversidad Biológica de Chile, Comisión Nacional de Investigación Científica y Tecnológica, Santiago pp. 269-279. PARRA, L. E. y SANTOS-SALAS, C. P. 1991 Trichopterygini Neotropicales 11 (Lepidoptera: Geometridae): el complejo Rhopalodes Guenée, 1857. Gayana Zoología 55(4):267-303PECK, S. B. y ANDERSON. R. S. 1986 Taxonomy, Phylogeny and Biogeography ofthe Carrion beetles of Latin America (Coleoptera:Silphidae). Quaestiones Entomologicae 21 :247-317. PEÑA. L. E. 1967 Catálogo de los Tenebrionidae (Coleoptera) de Chile. Entomologische Arbeiten aus dem Museum G. Fray Tutzing 17:397-453 . PEÑA, L. E. y BARRIA. G. 1974 Revisión de la familia Cicindelidae (Col.) en Chile. Revista Chi lena de Entomología 7:183-191. PEÑA, L. E. y UGARTE, A. J. 1977 Las mariposas de Chile. Editorial Universitaria Chile. 352 pp. PHILIPPI, R. A. 1859a En: PHILIPPI F Algunas especie nuevas de Coleópteros de la Provincia de Valdivia. Anales de la Universidad de Chi le 16:656-678. PHILIPPI. R. A. 1859b Descripción de tres especies nuevas de Coleópteros chilenos. Anales de la Universidad de Chile 16: 10851088. PHILIPPI. R. A. 1859c Descripción de algunas nuevas especies de Mariposas chilenas, principalmente de la provincia de Valdivia. Anales de la Universidad de Chile 16:1088-1114. PHILIPPI. R. A. 1860a Viage al Desierto de Atacama. 174 pp. PHILIPPI , R. A. 1860b Beschreibung einiger neuer Chilenischer Schmetterlinge. Linnae Ent. Berlín 16:265-297. PI-IILIPPI, R. A. 1861a Comunicaciones de don RodulfoAmando Philippi a las Facultades de Ciencias Físicas i de Medicina, leidas en la sesion que juntas celebraron el 12 de junio de 1861. ll1 Descripcion de una nueva especie de mosca. Anales de la Uni versidad de Chile 18:724-731. PHILJPPI, R. A. 1861 b En: PHILIPPI F Observaciones sobre los Lamelicomios de Chile, descritos en la obra del Señor Gay, con descripcion de algunas especies nuevas. Anales de la Un iversidad de Chile 18.735-744. PHILIPPI, R. A. 1861 e Beschreibung einer neuen Fliege, deren Laven in der N ase und Stimhóhle einer Frau gelebt haben. ZeitschriftfUr die Gesammten Naturwissenschaften 17:513-515. PI-IILIPPI, R. A. 1862a Viaje a los baños i al nuevo volean de Chillan. Anales de la Universidad de Chile 21:377-389. PI-IILIPPI, R. A. 1862b Sobre a lgu nos insectos de Magallanes. Anales de la Universidad de Chi le 21 :377-389. PI-IILIPPI, R. A. . . . .. . 1863a Catálogo de los insectos recoj idos. En: G COX , Jeografia de Chtle. Vtaje a las reJ IOnes septentnonales de la


104

llll 1

Patagonia. Anales de la Uni versidad de Chile 23:476-4 78. PIIILIPPI. R. A. 1863b Zwei neue Kfifer aus C hil e. En tomologische Zei tung 24:132-135 . PHILIPPI , R. A. 1863c Verze ichniss der im Mu seum von Santiago belindlichcn Chilenischcn Orthopteren. Zei tschrift fUr die Gesammten Naturwissenschaflen 21:217-245. PIIILIPPI, R. A. t863d Beschreibung einer neuen Acridioide aus der Argentini schen Republik. Zeitschrift fllr die Gesammten Naturwissenschaften 21:444-447. PHILIPPI, R. A. 1864a Eude/ia rufescens Ph .. ein neuer Spinner von Chile. Entomolog ische Zeitung 25:91-96. PHILIPPI , R. A. 1864b Coleopterodes Philippi e in neues Geschlecht der Wanzen. Entomologische Zeitung 25 :3 06-308 . PI-IILIPPI, R. A. 1864c Sobre algunos Coleópteros nuevos de Chile de la familia de las Melolontideas. Anales de la Universidad de Chile 24:435-462. PHILIPPI, R. A. 1864d En: RONDAN! C Diperorum species et·genera aliqua exotica revista annotatonovis numulli s descriptis. Arch.Per. La Zool., LAnat. E la Fisiol Modena 3( 1):23-99. PHILIPPI, R. A. 1865a Descripción de algunos insectos nuevos chilenos. Anales de la Universidad de Chile 26:651-660. PHILIPPI, R. A. 1865b Acanthia valdiviana und Bacteria unifoliata. Entomologische Zeitung 26 :63-65. PHILIPPI, R. A. 1865c Aufzahlung der chilenischen Dipteren. Verhandlungen der kaiserlich-konig lichen zoologisch-botanischen Gesellschaft in Wien 15:595.782. pis. 23-29. PI-IILIPP I, R. A. 1866 Einige lnsekten von Chile. Entomologische Zeitung27( 1-3): 109-117. PI-IILIPPI, R. A. 1870 Descripcion de una nueva mariposa chilena del jénero Ere bus. Anales de la Universidad de Chile 36:213215. PHILIPPI, R. A. 1871 a Esploracion científica practicada por órden del Supremo gobierno i según las instrucciones del Doctor don R.A. Philippi, por don Carlos Juliet, ayudante de la Comision esploradora del mar i costas de Chiloé i Llanquihue, a bordo del «Covadonga» . Anales de la Universidad de Chile 39:126-156. PI-IILIPPI, R. A. 1871 b Beschreibung einiger neuer chi lenischer Insekten. Entomologische Zeitung 32(7-9:285-295. PHILIPPI, R. A. 1873 Chilenische lnsekten. Entomologische Zeitung 34(7-9):296-316. PI-IILIPPI, R. A. 1875 Descripcion de un nuevo díptero chileno. Anales de la Universidad de Chile 47(2):83-86. PI-IILIPPI, R. A. y PHILIPPI, A. H. E. 1860 Coleoptera nonnulla nova Chilensia preaesertim Valdivia. Entomologische Zeitung 21 :245-251. PHILIPPI, R. A. y PHILIPPI, F. 1864a Beschreibung einiger neuen Chilenischen Kafer. Entomologische Zeitung 25:266-284. PHILJPPI, R. A. y PI-IILlPPI, F. 1864b Beschreibung einiger neuen Chilenischen Kafer. Entomologische Zeitung 25:313-406. PINO, M. 1985 Introducción al conocimiento de los Mordellidae (Coleoptera) de Chile, clave para géneros y li sta de especies. Revista Chilena de Entomología 12: 1O1-103. PINO, G 1975 Los tábanos de Chile (Diptera: Tabanidae) 6. Elenco sistemático preliminar. Boletín del Museo Nacional de Historia Natural Chile 34 : 187-196. POOLE, R. W.


A. CAMOUSSEIGHT 1 La contribución entomológica de R.A. Philippi entre 1859 1875

105

Noctuidae. In : HEPPNER J B (ed) Lepidopterorum Catalogus (New Series) E J BRILL!Fiora & Fauna Publications Leiden Fase. 118 parts l. 2 y 3. PORTER, C. E. 1926 Sobre algunos bracónidos chilenos y descripción de dos especies nuevas. Revista Chilena de Historia Natural30:257-260. PRADO, E. 1995 Hemiptera-Heteroptera. In: J A Simonetti. M T K Arroyo. A E Spotorno & E Lozada (eds) Diversidad Biológica de Chile, Comisión Nacional de Investigación Científica y Tecnológica Santiago pp. 241-245. PRINCIS. K. 1964 Blattariae: Subordo Blaberoidea:Fam.:Panchloridae. Gynopeltididae. Derocalymmidae. Perisphaeriidae, Pycnoscelididae. In: BEIER M (ed) Orthopterorum Catalogus 6:175-28 1 PRINCIS, K. 1964 Blattariae: Subordo Blattoidea:Fam.:Blattidae. Nocticolidae.ln: BEIER M (ed) Orthopterorum Catalogus 8:402-614. REICHARDT. H. 1968 Cata logue ofNew World Dermaptera (lnsecta). Part: lntroduction and Pygidicranoidea: Part JI: Labio idea, Cracinophoridae. Papéis Avulsos Zoología S. Paulo 21 ( 19): 183-193: 22(5): 35-46. ROBTNSON, H. 1969 40 Family Dolichopodidae. A catalogue ofthe Diptera ofthe Americas South ofthe United States. Museu de Zoología Universidade de Sao Paulo 92pp. ROIG-JUÑENT, S. 1993 Las especies chilenas de Cnemalobus Guérin-Méneville 1838 (Coleoptera: Carabidae: Cnemalobini). Revista Chilena de Entomología 2 1: 5-30. ROJAS, F. y ELGUETA, M. 1994 In: J A Simonetti, M T KArroyo.A E Spotorno & E Lozada (eds) Diversidad Biológica de Chi le, Comisión Nacional de Investigación Científica y Tecnológica. Santiago pp. 280-298. SCHLINGER, E. l. 1968 Studies in Neotropical Acroceridae. Part l. A revision of Arrhynchus Philippi anda key to the genera ofthe Ocnaea Branch ofthe Panopinae (Díptera). Revista Chilena de Entomología 6:47-54 . SMITH. A. B. T. 2002 Revision ofthe Southem South American Endcmic Genus A u/acopalpus Guérin-Méneville "ith Phylogenetic and Biogeographic Analyses of the Subtribe Brachysternina (Coleoptera: carabaeidae : Rutelinae: Anoplognathini). The Coleopterists Bulletin 56(3):379-437. SMITH, D. R. 1987 A synopsis ofthe sawflies (Hymenoptera: Symphyta) of America south ofthe United States: intruduction, Zyelidae, Pamphiliidae, Cimbicidae, Diprionidae. Xiphydriidae. Siricidae, Orussidae. Cephidae. Systematic Entomo logy 13:205-261. SMITH, K. G V. 1970 39 Family Empididae. A catalogue of the Díptera ofthe Americas South of the United S tates. Museu de Zoología Universidade de Sao Paulo 67pp. SOLERVICENS, J. 1986 Revisión taxonómica del género Eurymetopum Blanchard (Coleop. , Cleridae, Phyllonaeninae). Acta EntomológicadeChile 13:11-120. SOLERVICENS, J. 1990 Descripción de la hembra de Pleolobus fuscescens Philippi y Philippi (Coleoptera, Karumiidae) y observaciones sobre esta especie. Acta Entomológica Chilena 16: 119-124SOLERV ICENS, J. 2001 Revisión taxonómica del género Solervicensia Barr, 1979 (Coleoptera: Cleridae: Korynetinae). Acta Entomológic de Chile 25:77-84. SPENCER, K. A. 1982 Agromyzidae (Díptera) in Chile. Sut1garter Beitriige zur Naturkunde Ser. A 357:1-55 . 1989

STUARDO, C. 1946 Catálogo de los Dípteros de Chile. Imprenta Universitaria Santiago Chile 250pp.


t06

BOLETtN DlL MUS FO NA tONAl. DE llt STORIA NAflJRAt

C. lliLI

TIIOMP ON. F. . , VO KEROTII , J. K. F. y SEDMAN, Y. S. 1976 46 Family Syrphidae. A catalogue of the Díptera of the /\mcricas outh of the United Sta tes. Mu se u de Zoología Universidade de ao Paulo 195pp. TORO, H. 1986 Lista preliminar de los apidos chilenos (llymenoptera. Apoidca). Act Entomológica de hile 13: 121-1 32. TORRES. B. A. 1958 Revisión del género Tenigades Amy y Ser. (llomoptera Cicadidae). Revist del Museo de La Plata (nueva serie) Zoología 7:51-106. URETA , E. 1936 Sobre el verdadero nombre de Ere bus marque si Philippi . Boletín del Museo Nacional Chile 15:67-71 . URETA. E. 1943 Revisión del género Polythysana Wkr. Boletín del Museo Nacional de llistoria Natural Chile 21 :55-70. URETA, E. 1944 La familia Satumiidae (Heterocera) en Chile. Boletín del Museo Nacional de Historia Natural Chile 22:4964. URETA, E. 1956 Revisión de la familiaAegeriidae (Lep.Het.) en Chile. Boletín del Museo Nacional de Historia Natural Chile 26:261-267. URETA, E. 1957 Revisión de la familia Lasiocampidae en Chile (Lepidoptera). Revista Chilena de Entomología 5:123-142. URETA, E. 1957 Revisión de la familia Cossidae (Lep. Het.) en Chile. Boletín del Museo Nacional de Historia Natural Chile 27(2):129-153. URETA, E. 1963 Catálogo de Lepidópteros de Chile. Boletín del Museo Nacional de Historia Natural Chile 28 :63-140. URETA, E. y DONOSO, R. 1956 Revisión de la familia Sphingidae (Lep. Het.) en Chile. Boletín del Museo Nacional de Historia Natural Ch il e 26:237-256. WERNER, F. G. 1974 A review ofthe chilean Anthicidae (Coleoptera). Revista Chilena de Entomología 8:27-34. WI-IITE. R. E. 1977 The Dorcatominae and Tricoryninae of Chile (Coleoptera: Anobiidae). Transactions of the American Entomological Society 100:191-253. WIBMER, G. J.y O ' BRIEN, CH. W. 1986 Annotated checklist ofthe weevils (Curculionidae sensu lato) ofSouth America (Coleoptera: Curculionoidea). Memoirs oftheAmerican Entomological institute 39:i-xvi+ 1-563. WIRTH , W. W. 1978 14 Family Ceratopogonidae. A catalogue ofthe Díptera oftheAmericas South ofthe United States. Museu de Zoología Universidade de Sao Pauto 89pp. WITTMER, W. 1948 Notas sinonímicas y sistemáticas sobre Malacodermata ( 1' nota). Anales de la Sociedad Cientllica Argentina 145:167-173. WITTMER, W. 1963 Zur Kenntnis der Phengodidae (Coleoptera). Mitteilungen der Scweizerischen Entomologischen Gesellschaft 36( 1/2):73-99. ZOMPRO, O . 2001 Redescription and new synonymies of Heteronemia Gray, 1835 (lnsecta: Phasmatodea) transferred to the Suborder Areolatae. Studies on Neotropical Fauna and Environment 36(3):221-225.

Contribución recibida: 07.06.05 ; aceptada: 01.09.05 .


Boletín del Museo Nacional de 1-listoria Natural, Chile, 54 : 107-114 (2005)

REGISTROS DE VARAMIENTOS DE GRANDES CETÁCEOS EN LA COSTA DE CHILE - PERÍODO 2003-2004 GIAN PAOLO SANINO 1 y JOSÉ YÁÑEZ VALENZUELA >

1

Centre

f~r M arme Mammals Resear~h Leviathan. email: research@ leviathanchile.org Museo Nactonal de Htstona Natural, Casilla 787, Santiago. Chile. email :jyanez@mnhn .cl

RESUMEN Se entrega~ seis eventos de varamientos de cetáceos mayores, documentados por personal especializado que accedto dtrecta o md1rectamente a los restos. Los eventos se distribuyen entre la V a la XJI Regiones Y corresponden todos a sólo dos géneros: Physeter y Balaenoptera. Se discute también sobre el acceso a matenal bJOiógtco, su administración y catálogo. Palabras clave: Grandes cetáceos, Varamientos, Physeter, Ba/aenoptera, Chile. ABSTRACT Stra~ding events of big cetaceans in the coast of Chile within 2003-2004. Six stranding events of btg cetaceans are reponed, all of which were recorded by specialized teams . Events were found between V (Val paraíso) and XII (Magallanes) Administrative Regions of Chile, and two genera were mvolved, Physeter and Ba/aenoptera. This note also discusses the access to the biologic material, its management and catalogue.

Key words : Big cetaceans, Stranding, Physeler, Balaenoptera, Chile.

ANTECEDENTES En el período comprendido entre las Reuniones Anuales N°55 ( 16/06/2003) y N°56 ( 19/07 /2004), de la Comisión Ballenera Internacional (CBI), fueron registrados eventos de varamiento de cetáceos mayores y menores, entre otros motivos , para asistir a las Autoridades Chilenas en la elaboración del informe anual a la CBI. Para la elaboración de los registros, se consideró la fecha en que un biólogo especialista, luego de acceder a los restos directa o indirectamente, identificó el o los ejemplares. En su defecto, se consideró la fecha en que el varamiento fue registrado por habitantes locales. Para el desarrollo de este trabajo se utilizaron los datos registrados en la base de datos «Cetacean Research DB3.0», diseñada y administrada por el CMMR Leviathan desde 1997. Esta base de datos es alimentada con información que proviene de las actividades científicas de dicha corporación en asociación con el Museo Nacional de Historia Natural (MNHN), material de prensa, notificaciones directas por medio del Formulario de Varamiento del sitio web de la Corporación, publicado en http:// www.leviathanchile.org/fvaram.htrn y contactos con el Departamento de Ciencias del CMMR Leviathan. Las determinaciones taxonómicas fueron desarrolladas en base al uso de guías (Carwardine, 1995; Gill, 2000; Jefferson el al., 1993). RESULTADOS Se indica el detalle de los registros de varamiento normalizado. Caso 1: Monstruo de Los Muermos Fecha de registro: 1Ode julio de 2003 . . Fecha del varamiento: entre mayo de 2003 y fines de junto de 2003.


108 BOLFTIN 1 EL MU SEO NACIONAl. DF JIISTOJOA NA1 UHAI., ( 1UU ~----------------------~~~~

Fecha estimadu de muerte: aproximadamente mayo de 2003. stimación de causa de muerte y argumento: desconocida. Región: X Región . Lugar: localidad de Los Muermos, Comuna de MauJHn. Tipo (mixto, vivo o muerto): único, probablemente muerto. Número de individuos: uno. Especie: Physeler macrocepha!us. Estado de la determinación : confirmada. Se recopiló abundante material gráfico, muestras de tejido colectadas por personal del MNHN, prensa y programas de televisión. El 11 de julio de 2003 , el MNHN emitió un comunicado de prensa, luego de analizar el informe recibido por el investigador asociado (GPS), exponiendo los criterios morfológicos, histológicos, y anatómicos que claramente identifican al ejemplar como un cachalote, P. macrocephalus. Con posterioridad, un laboratorio estadounidense de la University ofSouth Florida confirmó la identificación mediante análisis molecular (G. Pierce com. pers. ,

2002). Estado del varamiento: técnicamente, corresponde a una carcasa. Datos/Material obtenidos: el ejemplar corresponde a los restos del varamiento de un cachalote macho, en avanzada descomposición. El MNHN, posee muestras de tejido y abundante material gráfico. Ubicación del varamiento: 41 "32'S, 73°48'W. Antecedentes: utilizado el caso en la prensa por parte de un grupo aficionados como "monstruo de Los Muermos" y "pulpo gigante" entre otras, se convirtió en el caso de varamiento de cetáceo en Chile más comentado y discutido tanto nacional como internacionalmente. Entre los antecedentes a considerar está la manipulación previa y obtención, por parte de aficionados y lugareí'!os, de muestras de tejido de una especie incluida en el Apéndice 1 de la Convención sobre el Comercio Internacional de Especies Amenazadas de Fauna y Flora Sivestres (CITES), y posterior envio, sin autorización de las Autoridades, Administrativa ni Científica, de CITES, a laboratorios de seis diferentes países. Esto reviste una seria y repetida violación de esta Convención.

Caso 2: Jorobada de Maullín Fecha de registro: 1Ode julio de 2003. Fecha del varamiento: comienzo de junio de 2003 . Fecha estimada de muerte: fines de mayo o comienzos de junio de 2003 . Estimación de causa de muerte y argumento: desconocida. Región: X Región. Lugar: localidad de Los Muermos, Comuna de Maullin. Tipo (mixto, vivo o muerto): único, probablemente muerto. Número de individuos: uno. Especie: Megaplera novaeangliae. Estado de la determinación: confirmada. El ejemplar, presenta los caracteres diagnósticos. Particularmente la aleta pectoral de gran desarrollo propio del género, y los crecimientos dérmicos en la cabeza. Estado del varamiento: los restos estaban relativamente frescos, en el primer o segundo grado de descomposición, lo cual facilitó su identificación. Datos/Material obtenidos: material gráfico. Los restos óseos fueron enterrados por el municipio de Maullin, con el propósito de montar una exhibición en un futuro cercano. Ubicación 41 °32 ' S, 73°48 ' W. Antecedentes: el ejemplar podrá ser analizado por especialistas una vez que sea desenterrado. Caso 3: Cachalote de Boyeruca Fecha de registro: 23 de septiembre de 2003 . Fecha del varamiento: 21 de septiembre de 2003.


G. P. i\NINO ~ .l. YÁNEZ Y. 1 Registros de varamicntos de grandes cetáceos en In costa de Ch11e

109

Fecha estimada de muerte: 23 de septiembre de 2003. . Esti~ación de ca~sa de muerte y argumento: anemia por hemorragia, agravada por deshidratación e h1pert.erm1a post varam1ento. El pedúnculo caudal presentaba profundos cortes paralelos que alcanzaron la artena caudal. causados por la propela de una embarcación con impulso de 2T (período de corte de 44 mm), en la zona ventrolateral izquierda. La causa del varamiento sería la interacción con pesca artesanal local. Se descartó la prese~cia de evidencia de trauma por arpón al menos por los nancos izquierdo, dorsal Y ventral, ~omo tamb1én ausencia de hemorragia interna. Se descartó un posible enmallamiento en redes por ausenc1a de marcas en la piel. Región: VI Región. Lugar: tres kilómetros al norte de Boyeruca, 40 km al sur de Pichilemu (34°42'S, 72°04 ' W). Tipo (mixto, vivo o muerto): varamiento único con vida. Lugareños y personal de SERNAP regional mencionaron haber visto movimientos del animal el21 de septiembre de 2003, lo cual es apoyado por el análisis post mortem realizado por personal del CMMR Leviathan, el25 de septiembre de 2003 , por ausencia de contenido líquido en el pulmón, y de espuma o elementos extraños en las vías aéreas. La ubicación del material en digestión y su composición láctea, indicarían un último evento de alimentación de aproximadamente 48 horas antes de su muerte. Número de individuos: uno. Especie: Physeter macrocephalus. Estado de la determinación : confirmada . Cetólogos acreditados y personal del MNHN , documentaron presencia de caracteres diagnósticos para la especie (morfológicos, dentición y osteológicos). Estado del varamiento: El 25 de septiembre de 2003, el ejemplar presentaba un estado medio de descomposición (3° grado). Datos/ Material obtenidos: medidas corporales externas estandarizadas para la especie. Levantamiento fotográfico estandarizado. El ejemplar corresponde a una hembra, documentado por la presencia de pliegues mamarios externos y órganos internos femeninos. Informe de necropsia in situ, documentada en video digital de alta definición . Registro de marcas externas de origen antrópico (cortes) y natural (parásitos y necrofagia). Ambas ramas del mandibular con dentición no emergidas, indicando la condición neonatal del ejemplar. Esto es apoyado por la presencia de leche en el contenido intestinal y carencia de carga parasitaria gastrointestinal, pequeño tamaño corporal (5 ,2 m) y ausencia de cálculos vaginales. Las muestras de tejido colectadas incluyen: epidermis, dermis y grasa de la zona peduncular izquierda (fijadas en solución DMSO), muestras hepáticas (en solución DMSO y formaldehldo), y ovario izquierdo (en formaldehído) . Antecedentes: La necropsia fue realizada por personal del CMMR Leviathan y del Museo Nacional de Historia Natural. Los dientes del ejemplar están siendo analizados por técnicas de cronometría dental, a modo de determinar la fecha de nacimiento de este ejemplar y verificar eventos de estrés alimenticio. Caso 4: Ballena en Talcahuano Fecha de registro: 6 octubre 2003. Fecha del varamiento: 5 de octubre 2003. Fecha estimada de muerte: primeros dlas de octubre de 2003 . Estimación de causa de muerte y argumento: trauma abdominal, presuntamente colisionada por una embarcación. Cabe hacer notar que la zona presenta un alto esfuerzo pesquero. Región: VIIJ Región. Lugar: Bahía de San Vicente, Talcahuano. Tipo (mixto, vivo 0 muerto): fuentes contradictorias indican varamiento con y sin vida. Número de individuos: uno. . . specie: Balaenoptera sp. Posiblemente B. edeni o B. bo~ealis. Estado de la determinación : no confirmada. No tenemos reg1stro de la presencia, ru hubo taxónomo


110

BOLETIN DEL MUSEO NA IONAL DE HISTORIA NATURAL,

IIILF

o biólogo especializado en cetáceos para realizar una determinación confiable, ni fue posible acceder a registro gráfico de los caracteres diagnósticos que hubiesen permitido ser concluyentes. Personal .no calificado determinó el ejemplar a partir de la aleta dorsal. Sin embargo, cabe recordar que B. borealts Y B. edeni fueron incorrectamente idenlificadas en una única especie durante su caza comercial, debido a las variaciones individuales, incluyendo la aleta dorsal. Actualmente, el carácter diagnóstico in vivo Yen restos frescos, son las carenas triples dorsocefálicas; no así la aleta dorsal, la cual es sólo preliminar en casos de avistamiento en el océano mientras la embarcación se aproxima al ejemplar. El carácter diagnóstico post mortem más fuerte, las propiedades de los huesos nasales, no fue utilizado. Estado del varamiento: registro gráfico presenta el cuerpo flotando en posición invertida, con acumulación de gas, indicando un estado de descomposición aproximadamente de una semana. Datos/Material obtenidos: ninguno accesible. Antecedentes: información no confirmada y tamaí'lo corporal indicarían que el ejemplar correspondería a una hembra adulta. Los restos no fueron medidos por personal calificado. Sin embargo, la longitud corporal seria de aproximadamente 14 metros. Capitanía de Puerto, indicó una presunta condición de gravidez con reciente parición, no obstante, se carece de elementos formales para verificar dicha hipótesis. Para determinar el ejemplar de forma concluyente, se realizó una petición a las autoridades locales para obtener una imagen de la cabeza en vista dorsal, dado que la presencia o ausencia de tres carenas, permitiría diferenciar entre B. edeni y 8. borea/is, pero no hubo una respuesta positiva. Lamentablemente, no hubo ni presencia in situ de cetólogos formales, ni fueron éstos consultados por las Autoridades locales, los cuales habrían revisado las carenas dorsocefálicas y así obtenido una identificación confiable. El problema logístico debido a las dimensiones del animal, pudo haber sido resuelto al conservar sólo la cabeza para disecar el cráneo naturalmente en la playa por sobre la linea de pleamar, o al menos haber despejado los nasales in situ, para su identificación como principal carácter diagnóstico en la familia Balaenopteridae. La importancia de identificar el ejemplar era significativa, toda vez que la presencia en Chile de B. borealis es significativamente menor que de B. edeni. El interés científico es aún mayor considerando la probable presencia de un feto. Es probable que los restos hayan varado en alguna playa cercana. Caso 5: Ballenas Minke Fecha de registro: 22 de abril de 2004. Fecha del varamiento: entre el 17 y el21 de abril de 2004. Fecha estimada de muerte: entre el 18 y 20 de abril de 2004. Estimación de causa de muerte y argumento: material de prensa seí'lala que personal de Instituto Antártico Chileno sostiene la hipótesis de varamiento forzado por huida ante la presencia de orcas. La sola presencia de orcas en la zona, no implica por sí misma una interacción predador-presa entre estas especies. Si bien se han identificado clanes de orcas transientes, en algunos paises, que depredan sobre ballenas, tal interacción aún no ha sido formalmente documentada en aguas chilenas; en cambio, datos no publicados del CMMR Leviathan incluyen abundantes registros de avistamiento de especies de ballenas y orcas compartiendo la misma área sin evidencia de interacción de este tipo. Así, verificar dicha hipótesis requiere documentar evidencia vinculante como la presencia de marcas en la piel por dientes cuya separación corresponde a la del mencionado depredador, o similar. Otra hipótesis tiene relación con la amplitud de marea, en la zona de isla Navarino, la cual habría atrapado a los animales. Similar fenómeno ~a sido documentado en Argentina, en similar latitud (Haloua el al., 1999). Apoyando esta hipótesis, mcluso pequeí'los cetáceos como Tursiops truncatus han sido registrados varados por cambios de mareas en Chile, como el caso de la isla Quenu en el2004 (X Región) (Sanino el al., 2005). Región: XII Región. Lugar: primer ejemplar en caleta Róbalo, cinco kilómetros al norte de la comuna de Cabo de Hornos. Segundo ejemplar, en bahía Honda, a 50 kilómetros de Puerto Williams. Tipo (mixto, vivo o muerto): no constituye un varamiento masivo pero si uno múltiple, de ejemplares


G.P. SANlNO y J. YÁNEZ y ¡ R · ·

eg1stros de varamientos de grandes cetáceos en la costa de Chile

111

posiblemente con vida en el momento de varar. Número de individuos: dos. Especie·· Ball ena M"tn ke. S e debe venficar · st· corresponde a B. acutorostrata o B bonaerensis Estado de la determinació · L · · · . competente. y n. os restos estan stendo estudtados por personal local .

se espera que ~eter~111~e a cual de las especies de ballena Minke corresponden estos ejemplares, en base a caracteres dtagnosttcos óseos. Estado del v~ramiento: restos frescos, indicarían un varamiento en los días recientes. Datos/Matenal obtenidos: en posesión de investigadores y museo locales. . Antecedentes: la longitud corporal de uno de los ejemplares, fue estimada en 7,2 metros. Varios arttculos de prensa, con información contradictoria. Caso 6: Ballena de Quintero Fecha de registro: 1Ode julio de 2004. Fecha del varamiento: 9 de julio de 2004. Fec_ha est.imada de muerte: durante los primeros días de julio, por el estado de descomposición. EsttmactOn de causa de muerte y argumento: la región pectoral izquierda, presenta un área de descomposición más avanzada que el resto del cuerpo, correspondiendo a una lesión traumática atribuible a una colisión con embarcación. Región: V Región. Lugar: Bahía de Quintero. Tipo (mixto, vivo o muerto): varamiento único de cuerpo en etapas iniciales de descomposición (2° grado). Número de individuos: uno. Especie: Balaenoptera sp. Muy probablemente, Balaenoptera physalus. Estado de la determinación: parcialmente confirmada descartando otras especies, pero se requiere verificar caracteres diagnósticos para ser concluyentes (huesos nasales). Por presencia de pliegues guiares, aleta dorsal y tamaño corporal, se descartan las familias Balaenidae y Neobalaenidae, correspondiendo el ejemplar a un rorcual de la familia Balaenopteridae. Por dimensiones de las aletas pectorales se descarta M. novaeangliae. Las dimensiones corporales del ejemplar, sobrepasan levemente el tamaño corporal máximo de B. edeni, es cercano al máximo desarrollo de B. borealis, y corresponde al desarrollo incompleto o juvenil de B. physalus. Los bordes de las aletas, particularmente de la caudal, presentan un perfil de un ejemplar juvenil al carecer de las muescas que se acumulan con el paso del tiempo. Así, el perfil de las aletas en conjunto con el largo corporal del ejemplar, apoyan la hipótesis de B. physalus. Estado del varamiento: (en Tunquén, ver Antecedentes) ejemplar macho, de al menos cinco años de edad, en etapas medias de descomposición (3° grado). El cuerpo inflado por gases provenientes de la descomposición de los tejidos, área ventral quemada y degradada por exposición al sol, pérdida virtualmente completa de tejido epidérmico y dérmico en área ventral. Datos/Material obtenidos: longitud corporal (proyectada) 13,9 metros, otras medidas corporales, coordenadas geográficas y abundante material gráfico. Una muestra de tejido dérmico, fue tomada por personal del CMMR Leviathan, bajo supervisión directa de un oficial de la Subsecretaría de Pesca (Sr. Andrés Venegas), del costado izquierdo inferior del rostro (área menos expuesta al sol y a manipulación inexperta, por tanto menos contaminada y degradada). El tejido fue dividido en tierra y fijado en solución DMSO sobresaturada con NaCI, y alcohol al 96% para posteriores estudios moleculares e histológicos respectivamente. El detalle de las muestras y datos colectados fue informado al MNHN . Material fotográfico obtenido por personal de Capitanía de Puerto, SUBPESCAy CMMR Leviathan. Antecedentes: A las 10.30 horas, efectivos y buzos de la Capitanía de Puerto de Quintero, en conjunto con personal de SERNAPESCA a bordo de una lancha privada, pro~edieron a amarrar la cola de fa ballena para iniciar su traslado a alta mar, en un intento de evttar que las comentes arroJaran nuevamente


G. P. SANINO ) J. YANEZ V. 1 Regi stros de varamientos de grandes cetáceos en la costa de Chile

1 13

principales actividades relacionadas con los cetáceos. Administración de la información: para evitar la dispersión de la información o la desinformación por ~a~te del Estado chileno, éste requiere un catálogo único de vararnientos, avistarnientos y similares, adrnmtstrado por una entidad dedicada a la investigación científica para analizar esta información y apoyar la labor de las instituciones encargadas de administrar los recursos naturales de la nación. En este sentido, la administración pública de Chile, posee una institución dedicada a la investigación científica de la vida silvestre nacional, el Museo Nacional de Historia atural (MNHN). Acceso a Material Biológico y aplicación de la ley: La Ley Marco Ambiental 0 19.300, la ley de Monumentos Naturales y el Decreto No 711 de la DIRECTEMAR. que facultan sólo a las agencias directamente involucradas a tratar con el patrimonio biolóoico nacional indican también al MNH como el depositario de los holotipos en Chile . Sin embargo, la ~apacidad d~l M HN para atender en terreno cada varamiento es limitada, como también lo es su infraestructura. Además, las agencias locales, universidades regionales, incluso investigadores independientes y coleccionistas privados suelen no comunicar los eventos de varamientos a esta institución . El acceso por parte de especialistas académicamente formados, dificultado por la previa manipulación inexperta, en algunos casos apoyada por autoridades locales, pone en evidencia la falta de un criterio formal para determinar la idoneidad de quienes manipulan un material biológico tan valioso y escaso como éste. Recientemente, el CMMR Leviathan fue creado en 1995, con personalidad jurídica desde el24 de Marzo de 2001 , por el Decreto No 34 del Ministerio de Justicia de Chile, bajo el ROL W 65.021 .900-7, para precisamente apoyar la función del MNHN, y otras instituciones del Estado. Actualmente posee laboratorios de cronometría dental , bioacústica submarina, video identificación , y la única embarcación a vela diseñada para fines de investigación cetológica en Chile. Todos los estudios en desarrollo, sus resultados y material colectado son comunicados al MNHN . En 1997, uno de los autores (GPS) desarrolló la base de datos utilizada por el Comité Científico de la Comisión Ballenera Internacional (CBI), durante el Tercer Cruce ro de Ballena Azul , del Programa SOWER (Findlay el al. , 1998). Esta base de datos ha sido sistemáticamente mejorada, incluyendo en la actualidad video identificación de cetáceos mayores y menores, información climática, náutica , hidroacústica, biopsias, varamientos, avistamiento multiespecífico, cronometría dental , evaluación de impacto por turismo de observación de cetáceos, y muestras de laboratorio, entre otros temas básicos. Actualmente, es utilizada por organizaciones de investigación científica de varios países, particularmente para cruceros de investigación y en trabajos conjuntos con Autoridades Científicas chilenas (Sanino Y Yáñez, 2001 ). Una de las ventajas de «Cetacean Research DB3 .0», es que su información posee la misma rigurosidad, criterio y campos que la recopilada por el Comité Científico de la CB 1, de modo tal que su información es comparable para evaluaciones globales. Sin embargo, la eficiencia de su utilización dependerá de la colaboración con las diferentes instituciones del _Estado en forma c_o~rdin~da Y reconociendo a la Subsecretaría de Pesca (SUB PESCA) como la máxtma Autondad Admmtstrattva de este grupo animal, al Museo Nacional de Historia Natural como Autoridad Científica y al Servicio Nacional de Pesca (SERNA PESCA) como la entidad fiscalizadora. AGRADECIMlENTOS Los autores agradecen a los oficiales del Servicio Nacional de Pesca, periodistas y voluntarios de CMMR Leviathan que colaboraron en el registro de los varamientos.


112

BOLFl IN DEL M USEO NACIONAL DE IIISTORIA NATURAL. Cl IILI

la ballena a sectores cercanos a las playas. Antes de realizar estos procedimientos, sería conveniente que las Autoridades hubieran informado al MNHN,) así permitir que especialistas hubieran estudiado el ejemplar. Sin embargo, a pesar del esfuerzo, el animal varó luego en la localidad de El Rosario de Tu~1quén , Las Rocas, V Región (Coordenadas: 33° 15' 41 S; 071 ° 40' 47 W). La identidad del ejemplar fue venficada dado que aún presentaba, amarrada en el pedúnculo caudal, la cuerda que fue utilizada en la primera oportunidad, por la Capitanía de Puerto de Quintero. CONCLUSIONES Densidad y taxonomía de los varamientos: los registros de varamientos de cetáceos mayores (Orden Mysticeti y familia Physeteridae) para el período 2003-2004, suman seis eventos, distribuidos en sólo dos géneros, Physeter (33%) y Balaenoptera (67%). Geográficamente, se limitaron a las Regiones V, VI , VIII , X y XII. Un caso interesante lo constituye un varamiento mixto en la zona de Maullín, en que se realiza un esfuerzo pesquero alto. La zona costera entre las V y IX Regiones, fue objeto de estudios sismológicos, en el mismo período, por parte de un equipo norteamericano en conjunto con la Escuela de Ciencias del Mar de la Universidad de Valparaíso (Hevías com. pers., 2003). Individuos de la familia Ziphiidae, han sido encontrados varados muertos con evidencias de trauma acústico, por pruebas similares en Bahamas, al ser expuestos a 160 dB (Dona Id y Gordon, 2001 ). Los equipos utilizados por el mencionado estudio en Chile (DTAGS), operan a 197 dB de intensidad a frecuencias entre 250Hz y 1 K Hz. Normalmente, consideramos como límite peligroso, los 160 dB de intensidad. Con una pérdida de 20 dB en cada paso logarítmico, la fuente de los DTAGS debiera ser de unos 177 dB a 1O m y 157 dB a 100 m, por lo que aquellos animales que estuvieron a profundidades mayores que 100 m en relación al dispositivo acústico, estaban relativamente seguros. Sin embargo, dado que los cetáceos deben respirar en la superficie, el equipo utilizado pudo dañar de forma significativa a aquellos cercanos a la ruta de estudio. Se desconoce si alguno de los varamientos registrados fue causado por este estudio o de si hubo más varamientos de los aquí presentados. Causas de muerte: trauma por colisión con embarcaciones en áreas de alto esfuerzo pesquero industrial (33%), por propela de embarcaciones de pesca artesanal ( 17%), varamiento con vida por amplitud de marea ( 17% evento múltiple), y el resto no fue posible detenninar su causa de muerte principalmente por dificultad de acceder al material (33%). En los registros del período 2003-2004, fue confirmada evidencia de participación de redes en eventos de varamientos sólo en caso de cetáceos menores. Acceso al material y calidad de su análisis: si bien Chile posee laboratorios y entidades de prestigio, el número de cetólogos especializados es reducido. Frecuentemente, el acceso al material biológico in situ, por parte de especialistas está limitado por restricciones económicas, la falta de coordinación entre las agencias del Estado y finalmente, por la manipulación previa por parte de lugareños, aficionados y, recientemente, programas de televisión. Durante el período mencionado, el total del material biológico fue manipulado por personal capacitado y aficionado en porcentajes similares. Sin embargo, los especialistas lograron acceder a éste, sin interferencias previas o durante su estudio, en sólo un tercio de los casos. El material estudiado únicamente por especialistas idóneos (biólogos que activamente publican trabajos científicos de la especialidad de cetología), es el que produjo la mayor cantidad y calidad de información. La actividad pseudo-científica desarrollada por aficionados , y su profusa publicación mediática, pueden llevar a las autoridades a confusiones que deriven en estrategias de manejo equivocadas. Así, se hace necesario regular el acceso a este material para garantizar su estudio formal , la seguridad de la población y la calidad de la información. Reconociendo esta necesidad, y cumpliendo con las disposiciones de la Comisión Ballenera Internacional, las autoridades administrativas pertinentes, han incluido en la agenda de este año, el desarrollo de un ordenamiento y regulación de las


114

BOLETIN DEL MUSEO NACIONAl DI: IIIS'JORIA NATURAL CIIILE

REFERENCIAS BIBLIOGRÁFICAS CARWADINE, M. E. 1995 Whales. Dolphins. and Porpoises: a ,·isual g uide 10 allthc \\Orld's cetaccans. Eyc\\ilncss llandbooks. Dorling Kindersley Publi sh ing.256 p. DONALD, L.E y GORDON. A.E. 2001 Jointlnlerim Report Bahamas Marine Mammal Stranding Evenl of 14-16 March 2000. U.S. Dcpartment ofCommerce, an d Secreta!)' ofthe Nav). Publicado en: hllp ://\\\\\\'.nmfs.noaa.!!.ov/ prol_ resloverview/ lnterim_ Bahamas_ Re port. pd f FINDLAY, K., PITMAN , R.. T URUI, T. SAKAL K .. ENSOR. P.. JWAKA 11. 11.. LJUNGBLAD . D .. SI liMADA, 11., TI JI ELE, D.. VAN WAEREBEEK. K .. IJUCKE, R. y ANI O. G. P. 1998 1997/1998 IWC-Southern Occan Whale and EcoS)Stem Research (IWC-SOWER) Blue Whale Crui se, Chile. Final Report ofthe third JWC Blue Whale Cruise ofthe lnternational Whaling Commission SOWER program. 39 p. GILL, P. 2000 Whales. Dolphins & Porpoi ses. Fog Cit) Prcss. San Franci co. CA. 320 p. IIALOUA, P., PADÍN, O.H. y PORTAL, R. 1999 Caracterización de la biodiversidad de la franj a costera norte de Tierra del Fuego. Publicado electrónicamente en: http://www.ecopuerto.com.ar/cae/Templatcs/total/Total-BIODIVER.PDF Argentina. 80 p. JEFFERSON, T.A.. LEATHERWOOD. S. y WEBBER. MA 1993 FAO species identifica! ion guide. Marine mammals oflhe world. Rome. FAO. 320 p. SANI O, G.P. y YÁÑEZ. J. 2001 Nueva técnica de video identificación y estimación de tamaño poblacional en cetáceos. aplicada en delfines nariz de botella, Tursiops truncatus, de isla horos. IV Reg ión de Chile. Boletín del Museo Nacional de lli storia Natural (Chile). 50: 37-63. SA 1 O. G.P.. VAN WAEREBEEK, K .. VA BRES EN, M.F. y PASTENE, L.A. 2005 A prelíminary note on populatíon struclure in caslem South Pacífic common bolllenosc dolphins, Tursiops truncatus. IWC Joumal ofCetaccan and 1anagemen t (En Prensa).

Manuscnlo recibido. 14 .06.05 ; aceptado. 12 07 .0 5


Boletín del Museo Nacio nal de Historia Natu ral, Chi le. 54 : 115-127 (2005)

INTERACCIÓN ENTRE HOMBRE Y FAUNA EXTINGUlDA EN LA TRANSICIÓN PLEISTOCENO-HOLOCENO EN CHILE CENTRO-SUR: UNA REVISIÓN RAFAEL LABARCA E.'. PATRICIO LÓPEZ M.' y CHRISTIAN GARCÍA P. 1 e-mai l: r.labarca.e@gmail.com: 2 hippidion@hotmail.com

RESUMEN La interacción entre fauna extinguida y el hombre durante la transición Pleistoceno-Holoceno en Chile cent ro-sur (latitudes 31 °S y 42°S), ha carecido de trabajos sistemáticos o programas de investigación, lo que se ve reflejado en la presencia de tan sólo cuatro sitos aislados de características muy disimiles entre si. El presente trabajo examina la literatura producida en tomo a estos sitios, aportando información de estudios recientes, reinterpretando en algunos casos la evidencia «c lásica» a la luz de nuevas concepciones teóricas. Se observa que de todo el variado elenco faunistico que habitaba la región durante este momento, sólo un reducido número de especies fue efectivamente utilizada por los primeros pobladores de la región, al parecer de manera no intensiva, lo que no explica el gran número de especies que desllparecieron comenzado el Holoceno. Se plantea la necesidad de abordar la problemática de los primeros habitantes de la región de forma mucho más flexible, revalorando el papel de la recolección y la caza de fauna moderna, situando a la fauna extinguida sólo como una opción a considerar dentro de estrategias de subsistencia mayores, las que requieren ser investigadas. Palabras c lave: Pleistoceno tardío, Fauna extinguida, Caza, Carroñeo, Chile Centro Sur. ABSTRACT Man-Extinct Fauna! interaction in the Pleistocene llolocene transition in south-central Chile: A review. Ex tin ct fauna and man interaction in south-central Chile (31°$- 42°S degrees latitud e), has almost complete! y lacked of rcsearch programs or systematic works. situation that is reflected in the prcsence of only four isolated and dissimilar sites for the period. This article examines the known data on these sites adding information of recent studies, and -in sorne cases- reinterpreting the «c lassic>> evidence. Considering the variety of fauna that inhabited thc region at the time, on ly a reduccd number of spccies was in fact uscd by the tirst settlers of the region, apparently in a nonintensive way not related with the great numbcr of species that disappeared at the beginning of the Holocene. The problematic of the tirst inhabitants of the region is assessed in a flexible way, reevaluating the paper of gathering, hunting of modem fauna and scavenging, recognizing extinct fauna only as another option in a broade r panorama of subsistence strategies. Key words: Late Pleistocene, Extinct fauna, Hunt , Scavenging, South - Central Chile.

INTRODUCCIÓN

J-I asta hace poco, el principal criterio para la evaluación de las tempranas ocupaciones humanas del continente se basaba el paradigma "Paleoindio clásico" postulado para Norteamérica, es decir, una estricta asociación entre fauna pleistocénica e industria lítica especializada para la caza y destazamiento de grandes presas (p.e puntas clovis o fell) (Martí n, 1973; Mosimann y Martin, 1975; Núñez et al., 1987; Cornejo el al., 1998). Esta visión, sin embargo, está comenzando a quedar atrás, ya que recientes hallazgos para este período, principalmente en Sudamérica, apuntan a una diversidad cultural mayor a la reconocida en investigaciones precedentes. Tal variedad se expresa en la utilización de múltiples pisos ecológicos y respuestas adaptativas, donde se observa la explotación de una amplia variedad de recursos (Dillehay, 2000 ). La investigación arqueológica en Chile centro Sur (31°- 42° S), ha seguido igualmente este


BOLETIN DEL MUSEO NACIONAL DE IIISTORIA NATURAL, CHILE

116

paradigma "clásico", ya que los trabajos en el sector se han centrado exclusivamente en tomo a hallazgos fortuitos de fauna extinguida (Casamiquela et al., 1967; Núñez et al., 1983 ; Dillehay, 1984). Esta situación ha desembocado en informaciones fragmentarias respecto de sitios específicos, las que en algunos casos han tendido a sobrevalorar el rol de la mega fauna en la economía de las poblaciones pleistocénicas, simplificando las estrategias adaptativas y de subsistencia desplegadas por los más antiguos habitantes de este territorio. El presente trabajo, por tanto, tiene por objeto discutir el verdadero rol de la fauna extinguida en la economía de las sociedades finipleistocénicas de Chile centro-sur, a través de la revisión de la bibliografia publicada y aportando nueva información sobre reevaluaciones y hallazgos recientes. Para esto, se presentan algunos aspectos generales respecto de la fauna que habitaba el sector hacia fines del Pleistoceno, se describen los conjuntos óseos de los yacimientos arqueológicos tradicionalmente conocidos, ofreciéndose finalmente interpretaciones alternativas y nuevos escenarios explicativos. ALGUNOS ASPECTOS BIOGEOGRÁFICOS DE LA FAUNA DEL PLEISTOCENO TARDÍO Un total de 14 taxones, 10 de ellos extinguidos, han sido documentados a lo largo del área de estudio en ca. de 60 sitios paleontológicos y/o arqueológicos, todos asignables al Pleistoceno final (Moreno et al., 1991; Casamiquela, 1999; Frassinetti y Alberdi 2001) (figura 1 y cuadro 1). Los !axones más representativos son reseñados a continuación. Restos de caballo americano (Equus (Amerhippus) sp.) se han registrado de manera consistente en Chile centro sur, en localidades como Los Vilos, Calera, Conchalí, Chacabuco, San Bernardo, Huimpil y Concepción (Aiberdi y frassinetti, 2001 ). En contraposición, la evidencia de Hippidion en Chile centro sur es escasa, y se restringe dentro de zonas de valles centrales, en las localidades de La Ligua, Chacabuco y Taguatagua (Alberdi y frassinetti, op cit.) (figura 1 y cuadro 1). El carácter de los équidos como bioindicador para ambientes xéricos, permite inferir condiciones de estepas dominantes para el extremo meridional del norte semiárido, dada la abundancia de este tipo de registro en la zona (Núñez et al., 1983; Jackson et al,. 2003). Sin embargo, la disminución del registro conforme se avanza hacia el sur (cuadro 1), sugiere el cambio hacia un ambiente mixto compuesto por praderas abiertas y ambientes netamente boscosos (ver también Heusser, 1983 , 1989; Hoganson et al., 1989). CUADRO l. Taxones presentes en distintos sitios paleontológicos y arqueológicos de Chile centro sur. Números indican localización en el mapa. • Incluye el sitio de Quereo. SitiOS

3 Los Votos• 4 La Logua 5.Batuco 6 Chacabuco 7.Conchah 8 S. Bernardo 9 Mal loco 1O Taguatagua 11 Paredones 12 Parral 13 Chillán 14 Concepcoón 15.Los Sauces 16 Lonquomay 17.Carahuc 18 Río Bueno 19.San Pablo 20 Osorno 21 Nochaco 22 .M. Verde 23 Quellón

Cervodae

Hoppidion sp

.¡'

Equus (A.) sp .¡'

.¡'

.¡'

.¡'

.¡' .¡' .¡'

.¡'

.¡'

.¡' .¡'

Cuv1eromus sp.

Edentata

Palaeolama sp.

A1acrauchenia sp .


R. LA BA RCA et al. 1 Interacción entre hombre ) fauna extinguida en la trans ición Pleistoceno-Ho loceno

1 17

. El mastodonte (Cuvieronius hyodon), es sin duda el mamífero extinguido con más hallazgos en Chtle centro sur (Frassineni y Alberdi, 2001; cuadro 1). El registro incluye regularmente ambientes costeros, lo que constituye una característica única en el contexto sudamericano, ya que se ha postulado que Cuvieronius prefiere pastizales de alturas con climas fríos y templados (Hoffstener, 1952; Alberdi y Prado, 1995; Prado el al., 2001 ). En este sentido, la gran cantidad de lagos, lagunas, arroyos y pantanos, asociados a abundante vegetación y fuentes de sal, fueron el ambiente ideal para la proliferación de este megaherbívoro en pisos altitudinales bajos en el área de estudio (García et al., 2001 ). En contraposición, su presencia en sectores cordilleranos es prácticamente nula (Frassinetti y Alberdi, 2000) (cuadro 1 y figura 1). Sólo existen tres fechas taxón para este gonfotérido: 18.700 ± 900 obtenida en restos recuperados en Mulpulmo, 16.150 ± 750 del yacimiento de Nochaco y 9.100 ± 300 A.P. para el mastodonte del Nivelll de Quereo (Veischet 1958, 1964, en Heusser, 1990; Paskoff, 1971 ). Por su parte, el registro de Palaeolama en Chile es sumamente exiguo (Casamiquela, 1999). Respecto a este género, Menegaz y Ortiz-Jaureguizar ( 1995) señalan para el caso argentino, que la estrategia pastadora de este megaherbívoro y su estructura morfológica, es propia de ambientes abiertos y de dominios de estepas. No obstante, el registro de Palaeolama en Chile incluiría tanto zonas abiertas como cerradas, sugiriendo una alta capacidad adaptativa en este tilópodo pleistocénico. En este sentido, sería posible homologar el caso de Palaeolama con el guanaco (Lama guanicoe), el que presenta una estrategia más oportunista (ramoneador-pastador) (Menegaz el al. , 1989; López el al. , 2005) (cuadro 1 y figura 1). Sólo existe evidencia de un ciervo extinguido, clasificado comoAnlifer niemeyeri (= Blastocerus?), registrado en los niveles 1y 11 de Quereo (Núñez et al., 1983); en Taguatagua 1, en un nivel no cultural de 5.5 m de profundidad (Casamiquela, 1968b); y en Tagua tagua 2 (Núñez el al .. 1994b), asociado a industria humana. Es probable, sin embargo, que los restos de cérvidos definidos por Fuenzalida (1936b) como Hippocamelus bisulcus para Chacabuco, puedan corresponder más bien a una especie extinguida, debido al mayor tamaño observado en los restos óseos recuperados. La presencia del género Anlifer en el área de estudio plantea una problemática respecto al clima registrado hacia finales del Pleistoceno, ya que este animal es propio de ambientes cálidos y húmedos, información que discreparía con los reportes palinológicos realizados en el sector (Heusser, 1983; Villagrán y Vare la, 1990), los que sugieren condiciones cálidas y secas. El registro de Mylodon sp. entre las latitudes 31 °S y 42°S es escaso y poco representativo (Casamiquela, 1999). Se ha documentado su presencia en el sitio de Quereo en Jos niveles 1y 11 (Pleistoceno tardío) y Taguatagua 1, a través de la reducida presencia de osteodermos cuya taxonomía se definió genéricamente como Mylodon sp. y/o Glossolherium sp. (Núñez el al., 1983, 1987, 1994b). A estos se suman hallazgos superficiales en la periferia de Quereo de escasos restos en depósitos removidos (Jackson et al. , 2003). Recientes excavaciones en el sitio de Quebrada El Membrillo, aguas arriba de quebrada Quereo, aportaron un registro más significativo que permiten ratificar la presencia de este género en la zona (Jackson el al., 2003; Jackson y López, 2004). A partir de una vértebra torácica de Mylodon sp. recolectada en este sitio, se extrajo una muestra para 14C (AMS) la cual aportó una data de 13.500 ± 65 cal. A.P. (Jackson et al., 2003), siendo la única fecha conocida para Chile centro-sur. Con respecto a otros edentados, sólo existen registros de Megatherium medinae en Peñalolén (Santiago) (Frassineni y Azcárate, 1974) y posiblemente en Chacabuco (Fuenzaliza, 1936b), Scelidodon cf. eh iliense en Conchalí (Casamique!a, 1967), y Glossolherium letssomi en Lonquirnay (Casamiquela, 1968a), todos asignables tentativamente al Pleistoceno final (cuadro 1 y ~gura _1 ). . . Por último, con respecto al género Macrauchenia, solo se ttene nottcJa de hallazgos en Chacabuco (Fuenzalida, 1936b).


118

BOLETIN DEL MUSEO NACIONAL DE HISTORIA NATURAL, CHILE

31"

O

100 Km.

FIGURA l. Mapa con la ubicación relativa de distintos sitios paleontológicos y arqueológicos en Chile centro-sur. El cazador indica interacción entre hombre y fauna extinguida. Los componentes faunísticos de los sitios son reseñados en el cuadro 1.


R. LABARCA et al. 1 Interacción entre hombre y fauna extinguida en la transición Pleistoceno-Holoceno

119

RELACIÓN ENTRE CAZADORES-RECOLECTORES Y FAUNA EXTINGUIDA HACIA EL FINAL DEL PLEISTOCENO: ¿COEXISTENCIA O INTERACCIÓN? Pese al abundante registro paleontológico reseñado, el estado de la investigación indica la presencia de sólo cuatro sitios en donde se ha documentado fauna extinguida y evidencias culturales'. De norte a su~ éstos son: Quereo (Núñez et al., 1994a), Taguatagua 1 y 2 (Núñez et al., 1994b) y Monte Verde (Dtllehay, 1997). La infonnación faunística y sus características contextua les son descritas a continuación. Que reo El sitio de Quereo (31 °55 'S, 71 °34 ' W, Provincia del Choapa, IV Región), presenta una compleja data cultural para los niveles en donde se registró fauna extinguida (Quereo 1 y Quereo 11). En ambos niveles no se recuperaron artefactos fonnatizados, restringiéndose la evidencia antrópica a huesos fracturados prefosilización, litos y artefactos óseos con posibles huellas uso, bloques líticos supuestamente arrojados desde lo alto de la quebrada, un cráneo de caballo (Equus (A .) sp.) con un impacto naso frontal , una vértebra también de caballo con un supuesto orificio producido por un objeto aguzado, y evidencias de huellas de corte y desmembramiento en huesos largos (Núñez et al., 1983: 9798). En conjunto, esta infonnación ha sido interpretada como indicativa de dos eventos de caza y faenamiento de Palaeolama sp. (número mínimo de individuos [MNI) = 2), Equus (Amerhippus) sp. (MNI = 3) y posiblemente Cuvieronius hyodon (MNI = 1), en un período comprendido entre 11.600 ± 190 A.P. y 9.370 ± 180 A.P sin calibrar (Núñez el al., 1983, 1994a). Recientes reevaluaciones del material de Quereo 1 y 11, han pennitido desarrollar algunos alcances en relación a la data faunística y tafonómica de este yacimiento (Labarca, 2003 ; Labarca et al., 2003; López et al., 2004). En estos trabajos, cierta evidencia presentada originalmente fue puesta en duda debido a su probable origen natural (p.e. huellas de corte, impacto en cráneo de caballo), pero otro tipo de datos, como las fracturas en huesos largos de équidos, han confinnado el carácter cultural del yac imiento, ya que presentan rasgos propios de aquellas culturales, tales como punto de impacto, negativos de lascado y bordes helicoidales (Labarca et al., op cit. , López et al., op cit.). Aunque esta ev idencia ha sido discutida ampliamente en la bibliografia (ver por ejemplo Johnson, 1983; Haynes, 1983), éstos atributos morfológicos dificilmente pueden ser interpretados como producidos por eventos naturales, ya que los restos estudiados no presentan huellas de grandes carnívoros; de igual manera, se descarta fracturas por pisoteo, debido al sustrato blando que soporta a la evidencia ósea en un ambiente de desembocadura como el registrado en Quereo (Núñez et al. , 1983). La evidencia paleoambiental registrada en Quereo, indica un importante cambio en la cubierta vegetacional, así como el aumento de las temperaturas hacia finales del Pleistoceno, en comparación a las condiciones imperantes durante el Último Máximo G laciaJ (Villagrán y Vare la, 1990). Esta situación se habría traducido en la menna y debilitamiento de las poblaciones de megaherbívoros, los que se habrían concentrado en sistemas de agua relativamente estables o «ecorefugios» (Núñez el al., 1979-80). La data faunística recuperada en Quereo parece confmnar la infonnación paleoclimática. El perfil etario de la fauna fósil presente en ambos niveles de este yacimiento, indica que los taxones recuperados corresponden a individuos neonatos, juveniles y adultos, coherentes con un perfil atricional de mortalidad. Por otro lado, de acuerdo a datos de Labarca (2003), el mastodonte extraído desde esta misma quebrada a fines del siglo XIX y correlacionable al nivel Quereo 11, presenta graves patologías que afectaron al aparato locomotor del animal. Atributos similares fueron descritos para un équido juvenil del Nivel 1(Labarca et al., 2003; López el al., 2004) y para otros registros fósiles cercanos a este sitio (Méndez el al., 2003). Por tanto, la evidencia de Quereo podría sugerir eventos circunstanciales de carroñeo o caza de animales enfe r;nos y/o moribundos, más que actividades especializadas orientadas a la explotación de fauna extinguida. Este punto será discutido más adelante. ' Otros yacimientos como Río Bueno (Dillehay, 2000) y Nochaco (Seguel ~ · rempana, 1975), aún requieren de más investigaciones .


120

BOLETI N DEL MUSEO NACIONAL DE III STORIA NATURAL. CIII LI:

Tag uatagua 1 y 2 La localidad de Taguatagua (34°30' S-71 °06' W), se encuentra ubicada en la provincia de Cachapoal, VI Región. Trabajos sistemáticos realizadas en el sector, permitieron identificar dos sitios arqueológicos denominados Taguatagua 1 (IT- 1) y Taguatagua 2 (TT-2), ambos con clara evidencia de interacción entre hombre y fauna extinguida (Casamiquela el al., 1967; Montané 1968b; Núñez el al., 1994b). En TT-1 , el registro paleontológico es variado y dice relación con restos de mastodonte (Cuvieronius sp.), ciervo (Hippocamelus sp.), caballo (Hippidion principale), además de fragmentos óseos de zorro (Pseudalopex sp.), ranas, coipos, aves, peces y posiblemente osteodermos de My lodon sp. (Montané, 1967; Montané, 1968b; Mostny, 1968; Casamiquela 1976; Núñez et al., 1987; Núñez el al., 1994b). Sin embargo, sólo hay evidencias claras de acción cultural en restos de caballo (MN 1 = 1) Y mastodontes (MNI = 3) (Casamiquela, 1976; Núñez el al., 1994b). Alrededor de 50 artefactos, orientados a labores de procesamiento, se encontraron asociados a este elenco faunístico (Núñez et al., 1987). Entre ellos destacan cuchillos bifaciales en obsidiana y calcedonia, así como raspadores y retocadores de hueso (Montané, 1968b; Mostny, 1968; Núñez et al. , 1987). Algunos restos de carbón fueron datados obteniéndose fechas de 11.380 ± 320 A.P. y 11 .320 ± 300 A.P. sin calibrar (Montané, 1968a; Palma, 1969). Por su parte, IT-2, presenta un registro compuesto principalmente por restos de mastodonte (MNI = 6, sensu García, 2003), aunque existen escasas evidencias Equus (Am erhippus) sp. (MNI = 1) y Anlifer niemeyeri (MNI = 1) (Núñez el al. , 1994b). Núñez y sus colaboradores (op cit.) han sugerido la posibilidad de reiterados episodios de caza en un corto período de tiempo, ya que se registraron unidades óseas superpuestas de diferentes individuos, aunque no se descarta la caza de una unidad familiar entera, ya que los individuos identificados corresponden a un macho viejo, una hembra vieja, dos hembras maduras y dos individuos juveniles, perfil coherente con un pequeño gmpo familiar (García, 2003). Siete restos fósiles de mastodonte presentan claras marcas de corte, mientras que 49 especímenes (33.8%) presentan huellas de fuego , sugiriendo intervención humana. De igual manera, no se observaron evidencias atribuibles a carnívoros (Núñez et al., 1994b; García, 2003). El material cultural se relacionaría con eventos de caza y faenamiento, destacándose raederas, percutores, cuchillos, tres puntas del tipo «cola de pescado» y un cabezal de dardo compuesto, confeccionado en una defensa de mastodonte neonato (Núñez el al. , 1994b). Se obtuvieron tres fecha s 14 C a partir de restos de carbón asociados a los materiales culturales: 10.120 ± 130A.P., 9.900 ± IOOA.P. y 9.7 JO ± 90A.P. sin calibrar(Núñez et al., opcit.). En térrninos generales, ambos sitios dan cuenta de la explotación y faenamiento primario dirigido a fauna extinguida, la que al igual que en Quereo, se habría concentrado en remanentes de agua, debido al aumento en las temperaturas y cambio en la cubierta vegetacional originado hacia el final del Pleistoceno (Núñez el al., 1994b; Heusser, 1983, 1990). Particularmente, el sitio IT-2 sugeriría una estrategia de caza (posiblemente un evento), debido a la presencia de puntas de proyectil y un cabezal de dardo compuesto. A su vez, otras herramientas líticas (cuchillos, raspadores y raederas por ejemplo), darían cuenta de la desarticulación y descame de las distintas unidades anatómicas, lo que se ve reflejado en huellas de corte y en la disposición sin orden de las partes esqueletales. Las marcas de fuego observadas en el conjunto, sugiere que ciertas unidades habrían sido consumidas en el lugar. En este sentido, el hecho de que la terrnolateración se presente de manera irregular, sugiere igualmente que los restos fueron expuestos al fuego cuando aún presentaban tejido adherido. Por otro lado, la escasa presencia de fracturas prefosilización (N= 1), podría indicar una baja preferencia por la médula. Asimismo, la ausencia de ciertos elementos sugiere un traslado selectivo de unidades anatómicas, tales como metápodos, fa langes anteriores y posteriores, secciones de la columna cervical, lumbar y caudal, así como la totalidad de las defensas (García, 2003).

Monte Verde El s_itio d~ Monte Verde (41 °30' S, 73 ° 15 ' W) se ubica en la rivera del arroyo Chinchihuapi, un pc:yueño tnbutar10 del río Maullfn en la X Región. Excavaciones comenzadas durante 1976 en el banco norte de este arroyo, dejaron al descubierto un extenso campamento (denominado Monte Verde 11)


R. LABARCA

el

al. 1 Interacción entre hombre y fauna extinguida en la transición Pleistoceno-Holoceno

121

compuesto básicamente por dos sectores. El primero de ellos, corresponde a una área residencial (denominados sectores O y DW), en donde se ubicó un gran refugio de aproximadamente 20 metros de largo de forma rectangular. En la segunda área, localizada a unos 30m al oeste de la vivienda, se ubicaron los basamentos de una estructura no residencial, en donde se habrían faenado mastodontes, preparado pieles, confeccionado instrumentos y practicado actividades curativas, todo enmarcado en un ambiente más caluroso y húmedo que el actual (Dillehay, 1984, 1997b, 2000; Heusser, 1989; Hoganson et al. , 1989). Las fechas obtenidas (ca. 12.000 - 13.000 A.P sin calibrar), lo sitúan como uno de los yacimientos más antiguos de Sudamérica (Dillehay, 2000). Con respecto a la fauna , se recuperaron 416 fragmentos óseos. En su gran mayoría (N=378) corresponden a mastodonte (Cuvieronius sp.), aunque se recuperó una escápula de un «paleocamélido» (Casamiquela y Dillehay, 1989). El análisis zooarqueológico realizado a los restos de mastodonte, seilala la presencia de siete individuos: dos adultos viejos, dos adultos medios, dos adultos jóvenes y un infante (Casamiquela y Dillehay, 1989; Dillehay, 1992, 1997a). La mayoría de los fragmentos recuperados (85%) corresponden a porciones torácicas (vértebras y costillas) y porciones del cráneo y mandíbula (Casamiquela y Dillehay, 1989; Dillehay, 1997a). El primer caso es coherente con un traslado selectivo de piezas que presentan un alto rendimiento cámeo, mientras que los fragmentos de cráneo y mandíbulas podrían haber entrado al sitio de manera indirecta, ya que defensas y molares habrían sido utilizados como herramientas. Respecto al número mínimo de mastodontes en Monte Verde 11 (MNJ = 7), no podemos asumir a priori una caza sistemática de este proboscídeo, ya que el cálculo se construyó sobre la base de nueve molares, cuatro de los cuales presentan historias depositacionales previas a su introducción al sitio (sedimentos alóctonos y meteorizaciones diferenciales). Excluyendo éstas unidades, el MNI es de sólo dos individuos (Dillehay, 1997). Si a esto sumamos la presencia de tejidos blandos de mastodonte en estado de descomposición (Dillehay, 1992), la alta diversidad y variedad de usos y modificaciones en los restos óseos de este proboscídeo (huellas de corte, huesos quemados, instrumentos y fragmentos de huesos planos usados como soportes arquitectónicos), es factible postular una estrategia de carroileo posiblemente orientada tanto al consumo, como a la recolección selectiva de unidades para fines «no alimentarios» (Borrero, 2001 ). Dillehay, sin embargo, ha propuesto un modo mixto de caza y carroñeo, ya que en el lugar se identificaron artefactos de apropiación, tales como puntas de proyectiles. De acuerdo a Dillehay (1 997a:748): «My guess is that the Monte Verdeans hunted a few animals and scavenged others that diedfrom cathastrophic deaths or natural death in differents habitats. lt may be that a portian ofthe bones represents hunting ofthe young and o/d in the summer and another portian represents scavenging of subadults that had died or were dying in the winten>. Por ultimo, es interesante mencionar el papel de los vegetales dentro de la dieta de los habitantes de Monte Verde, ya que se identificaron 72 taxones, muchos de los cuales fueron recolectados en otros ambientes como estuarios salinos, dunas, ambientes cordilleranos e incluso semidesérticos (Dillehay, I997b), in,dicando una importante inversión de energía y tiempo para su obtención. DISCUSIÓN Y CONCLUSIONES La evidencia reseñada con anterioridad, plantea un escenario bastante complejo y diverso a finales del Pleistoceno en Chile centro-sur. Los distintos sitios revisados, pese a corresponder a contextos aislados y de características funcionales disímiles, entregan información sobre tres modos distintos de relación con Ja fauna extinguida: Carroileo y/o caza circunstancial de animales moribundos o enfermos en Quebrada Quereo; caza con instrumental sofisticado asociado a paleo lagunas en Taguatagua; y una estrategia mixta en los bosques de Monte Verde (cuadro 2). . . Los taxones efectivamente explotados son bastante escasos en contraposiCIÓn al abundante elenco de mamíferos que habitaron la zona. Sólo existe evidencia de la utilización de caballo (tanto


122

BOLETIN DEL MUSEO NA 'ION AL DE IIISTOR IA NAl URAI.,

IIILE

Hippidion sp. como Equus (A.) sp.), mastodonte (Cuvieronius sp.) y Palaeolama sp. Otros animale_s, como ciervos o edentados, al parecer no habrían sido utilizados, aunque aún se encuentran en estud iO yacimientos cercanos a Quebrada Quereo, los que podrían arrojar información relevante (Jackson et al., 2003; Jackson y López, 2004) (cuadro 2).

CUADRO 2. Sitios arqueológicos presentados en el texto y animales explotados. X: Caza; 0: Carroñeo; -: Presente en el registro. En paréntesis se indica número mínimo de individuos. Sitios y/o niveles Quereo 1(- 11 .400 AP) Quereo JI (- 11.100 AP) H 1 (-1 1.380 AP) H JI (- 9.900 AP) M. Verde(- 12.500AP)

Hippidion sp.

Equus (A.) sp.

Cuvieronius sp.

0(2) X(l)

Palaeo/ama sp.

0(2)

O( 1)

0(1) X(3?) X(6)

X-0(7)

X-0?( 1)

El número mínimo de individuos en cada yacimiento, señala igualmente una baja frecuencia para cada taxón. El caballo (Hippidion sp., Equus (A.) sp.), se restringe en Quereo a un individuo en el nivel 1y dos para el nivel JI (Núñez et al., 1994a), mientras que en Tagua tagua 1, la explotación de éq uidos se reduce a tan sólo a un ejemplar juvenil (Núñez et al., 1994b). Esta situación contrasta con la información obtenida para Patagonia austral, en donde. el caballo, pese a no ser la presa mayormente explotada, es constante en todos los yacimientos de la transición Pleistoceno - Holoceno (ver Massone, 1996). La situación es similar para Pa/aeo/ama sp., ya que sólo hay evidencia de dos individuos en Quereo 1y una escápula en Monte Verde. (Casamiquela y Dillehay, 1989; Núñez el al., 1994b). En este último caso, la evidencia disponible no permite confirmar ni rechazar una utilización por parte del hombre. Comparativamente, el único taxón que habría sido utilizado más intensivamente es el mastodonte (Cuvieronius sp.), ya que presenta un total de 17 individuos para los sitios Taguatagua 1 y 2 (MNI = 9), Montcverde 11 (MNI = 7) y Quereo, nivelll (MNI = 1) (Casamiquelay Dillehay, 1989; Núñcz e/ al., 1994b; Garcia, 2003; Labarca, 2003). A un nivel general, sin embargo, el registro continúa siendo escaso. Lo anterior, lleva a rcevaluar la importancia de la fauna extinguida en la subsistencia de los grupos que habitaron el área de estudio durante el Pleistoceno tardío, ya que solamente en los yacimie ntos de Taguatagua ( 1 y 2), se observa una explotación sistemática de este recurso. No obstante, debido a que tanto Tagua tagua 1, como Taguatagua 2 reflejan sólo una actividad (sitios de procesamiento), resulta arriesgado asegurar que la economía de esas poblaciones se sustenta sólo en los recursos que allí se encuentran presentes. De igual manera, la explotación de un bajo número de animales moribundos y/o de reciente muerte en quebrada Quereo, sugerirla un rol marginal de la megafauna en las economías desarrolladas por los habitantes de ese sector. Las investigaciones realizadas en Monte Verde permiten suponer estrategias de subsistencia que incluyen tanto fauna extinguida como vegetales y huevos. Por tanto, aún cuando la información que disponemos es escasa y fragmentaria, resulta más apropiado postular que los habitantes de la transición Pleistoceno - Holoceno en Chile centro-sur, desarrollaron estrategias adaptativas lo suficientemente flexibles como para desenvolverse en los distintos medioambientes del área de estudio y afrontar con éxito los cambios ambientales registrados hacia el fin de la glaciación. Esto se vería r'!flejado en circuitos de movilidad amplios, asf como modos de subsistencia (caza, carroñeo, recolección) y apropiación diversos, acordes con los recursos disponibles en cada sector (García, 1999). La mega fauna, por tanto, es vista sólo como un recurso más a explotar dentro de una economía de amplio espectro. Con este modelo en mente, sitios arqueológicos que aparecen aislados y sin relaciones aparentes, pueden ser articu lados para conformar, en conjunto, nuevos escenarios culturales durante el Pleistoceno final. El Manzano 1 (ca. 33° 30'S) y caverna Piuquenes (ca. 32° 50'), ubicados en la cordillera andina de


R. LABARCA et al. 1 Interacci ón entre hombre) fauna extinguida en la transición Pleistoceno-lloloceno

123

Chile central, presentan fechas totalmente contemporáneas con Taguatagua 2, pero su registro fauni;ticu dice relación exclusivamente con fauna moderna (roedores y camélidos) (Cornejo el al., 1998; Stehberg YBlanco, 2002; Labarca, 2005). Como se mencionó anteriormente, los hallazgos de fauna pleistocénica se concentran principalmente en los valles intermedios y sectores costeros (figura 1), en desmedro de los sectores cordilleranos, donde el registro es prácticamente nulo. La megafauna, por consiguiente, no habría logrado una adaptación exitosa a los ambientes andinos, probablemente debido a que estos sectores sólo estuvieron disponibles tardíamente hacia finales del Pleistoceno, cuando las temperaturas aumentan y los hielos glaciares comienzan su retirada hacia cotas más altas (ca. 20.000 A.P.) (Heusser, 1983, 1990). Esta situación, reduce sensiblemente la posibilidad de que gmpos cazadores recolectores explotaran mamíferos extinguidos en sectores cordilleranos durante el Pleistoceno final , optándose por un consumo de fauna moderna en estos lugares (García y Labarca, 2001 ). Particularn1ente, la información faunística de caverna Piuquenes sugiere que el sitio habría sido ocupado preferentemente durante los meses estivales (Labarca, 2005), lo que abre la posibilidad de una utilización de fauna extinguida durante los meses fríos, cuando los grupos humanos bajan hacia pisos altitudinales con climas más benignos. La evidencia de conchas del pacífico (Concho/epas concho/epas) en este sitio', así como la presencia de materias primas de grano fino de origen volcánico en Taguatagua 2 (cristal de roca), podrfan apoyar la idea de sistemas de movilidad extensos que incluyen distintos medioambientes y recursos. Aunque no existen relaciones formales entre los yacimientos cordilleranos y Taguatagua 2, estos sitios, en conjunto con otros aún por descubrir, podrían conformar un sistema de movilidad estacional finipleistocénico en Chile central (García y Labarca, 2001 ). Por su parte, las investigaciones desarrolladas en el sector en donde se emplaza el sitio de Quereo, han demostrado una clara contemporaneidad entre el nivelll de este yacimiento y las dataciones más tempranas para las primeras adaptaciones cazadoras recolectoras costeras del sector (Complejo Huentelauquén) (Núñez el al., 1994a; Jackson el al., 1999; Jackson et al., 2003). Pese a esto, ninguno de los contextos costeros presentan evidencias de explotación de megafauna, enfocándose la economía de estas poblaciones a la caza de mamíferos marinos y recolección de moluscos. Esta situación sin embargo, no excluiría la posibilidad de que estos grupos pudieron acceder a la fauna extinguida de manera circunstancial y oportunista, a través del carroñeo o simplemente cazando individuos enfermos o moribundos, debido a su concentración en remanentes de agua (Labarca, 2003). Esto se traducirla, por un lado en la ausencia de instrumental sofisticado de caza (p.e. puntas de proyectil) e incluso de artefact~s líticos formalizados para el procesamiento en el sitio; y por otro, en una baja posibilidad de encontrar restos de fauna extinguida en los campamentos habitacionales, ya que su explotación no se llevaría acabo de manera sistemática, reduciendo la posibilidad de traslados de unidades óseas. finalmente, es necesario hacer un breve comentario respecto a la extinción de la fauna pleistocénica, ya que este proceso debe ser visto desde una perspectiva regional, reconsiderando la importancia del hombre como factor decisivo, como ha sido sugerido para Patagonia Austral (Borrero, 1997). El caso de Chile centro-sur sugiere la acción de múltiples factores, siendo los cambios climáticos un aspecto preponderante por sobre una supuesta caza intensiva (García, 1999). REFERENCIAS BIBLIOGRÁFICAS ALBERDI, M.T. y PRADO, J.L. . . . . . 1995 Los mastodontes de América del Sur. En: M. Alberdt, G Leone y E. Tonnt (eds.), Evoluctón btológtca y climática de Ja región pampeana durante los últimos cinco millones de años. Museo Nacional de C1enc1as Naturales, Madrid, pp. 279-292. . . . . . . ALBERDI, M.T. y FRASSINETTI, D. 2 000 Presencia de Hippidion y Equus (Amerhippus) (Mamma!Ja, Penssodactyla) y su dJstnbucJón en el Pleistoceno superior de Chile. Estudios Geológicos 56 (5-6): 279-290. ' Letelier, 2003. Datos sin publicar


124

BOLETIN DEL MUSEO NACIONAL DE HISTORIA NATURAL, CHILE

BINFORD, L. 1981 Bones. Ancient men and modem myths. Academic Press, New York . 320 p. BORRERO, L.A. 1997 La extinción de la megafauna en la Patagonia. Anales dcllnstituto de la Patagonia, Serie Ciencias Humanas 25:89-102. Punta Arenas, Chile. BORRERO, L. A. 2001 El poblamiento de la Patagonia. Emecé Editores. S.A. Buenos Aires. CASAMIQUELA, R. 1967 Nota sobre los restos de desdentados fósiles (Mylodontidae, Scelidotheriinae) de Conchalí, suburbios de Santiago. Revista Universitaria 52:127-135. CASMJQUELA, R. 1968a Noticia sobre la presencia de Glossorherium (Xenartra, Mylodontidae) en Chile central. Anales del Museo de Historia Natural de Val paraíso 1: 143-172. CASAMlQUELA, R. 1968b Catalogación crítica de algunos vertebrados fósiles chilenos. l. Los Ciervos. La presencia de A ntifer (=Biastocerus?) en el Pleistoceno Superior. Revista Universitaria 53: 1O1-106. CASAMIQUELA, R. 1969 Enumeración crítica de los mamíferos continentales pleistocenos de Chile. Rehue 2: 143-172. CASAMlQUELA, R. 1976 Los vertebrados fósiles de Tagua-Tagua. Actas del Primer Congreso Geológico Chileno: 88-102. Universidad de Chile, Santiago. CASAMlQUELA. R. 1999 The Pleistocene vertebrate record ofChile. Quatenary ofSouth America and Antarctic Península 7: 91-107. CASAMlQUELA, R. y DlLLEHAY, T. 1989 Vertebrate and invertebrate fauna! analysis. En: T. Dillehay (ed.). Monte Verde: a late Pleistocene in Chile. Paleoenvironmental and si te context. Smithsonian lnstitution Press, Washington, p. 205-21 O. CASAMlQUELA, R., MONTANÉ, J. y SANTANA, R. 1967 Convivencia del hombre con el mastodonte en Chile Central. Noticiario Mensual del Museo Nacional de Hi storia Naturalll(l32): 1-6. CORNEJO, L., SAAVEDRA. M. y VERA, H. 1998 Periodificación del Arcaico en Chile central: una propuesta. Boletín de la Sociedad Chilena de Arqueología 25: 36-39. DILLEHAY, T. 1984 A Late lce-Age Settlement in Southem Ch ile. ScientificAmerican 251: 106-117. DILLEHAY, T. 1992 Human and Proboscideans at Monte Verde: analytical problems and explanatory scenarios. En: J.W Fox, C.B. Smith y K. Y. Wilkins (eds.), Proboscidean and Paleoindian interactions, Baylor University Press, Waco, p. 191-210. DILLEHAY, T 1997a Zooarchaeological remains. En: T. Dillehay (ed.), Monte Verde: a late pleistocene settlement in Chile. The archaeological context and interpretation, Smithsonian lnsti tution Press, Washington. p. 661-750. DILLEHAY, T. 1997b lnterpretation of the MV-11 content: ocupation, technology, economy and social organization. En: T. Dillehay (ed.), Monte Verde: a late pleistocene sett lemenl in Chile. The archaeological context and interpretation, Smithsonian lnstitution Press. Washington. p. 789-812 DILLEHAY, T. 2000 The settlement of the Americas. Basic Books, New York. 3 71 pp. FRASSINETTI, D. y AZCÁRATE, V. 1974 Presencia de Megarherium en los alrededores de Santiago (Chile). Boletín del Museo Nacional de Historia Natural: 33, 35-42. Santiago, Chile. FRASSTNETTl, D. y ALBERDI, M. T. 2000 Revisión Y estudio de los restos fósiles de mastodontes de Chile (Gomphotheriidae): Cuvieronius hyodon, Pleistoceno superior. Estudios Geológicos 56 (3-4): 197-208. FRASSINETTl, D. y ALBERO J. M. T. 2001 Los macromamíferos continentales del Pleistoceno superior de Chile: reseña histórica, localidades, restos


R. LABARCA et al. 1 Interacción entre hombre y fauna extinguida en la transición Pleistoceno-Holoceno

125

fósiles, especies y dataciones conocidas. Estudios Geológicos 57 ( 1-2): 53-69. FUENZALIDA, H. 1936a Los caballos fósiles encontrados en Chacabuco y otros con Jos cuáles se relacionan. Boletín del Museo Nacional de Historia Natural 15 : 47-62. FUENZALIDA, H. 1936b Noticia sobre los fósiles encontrados en la Hacienda Chacabuco, en abril de 1929. Revista Chilena de Historia Natural40: 96-99. GARCÍA, A. 1999 La extinción de la megafauna pleistocénica en los Andes Centrales argentino-chilenos. Revista espai'lola de antropología americana 29: 9-30. GARCÍA, C. 2003 Técnicas de procesamiento y consumo de megamamiferos: el caso de los mastodontes durante el Paleoindio . en Chile Central. En Actas del XVI Congreso Nacional de Arqueología Chilena. En prensa GARCIA, C. y LABARCA, R. 2001 Ocupación temprana de «El Manzano 1» (Región Metropolitana): ¿campamento arcaico o paradero . paleoindio? Boletin de la Sociedad Chilena de Arqueología 31 :65-72. GARCIA, C., LABARCA, R. y LÓPEZ, P. 2001 Paleoambiente y mastodontes en la transición Pleistoceno-Holoceno en Chile central. Trabajo presentado al Simposio Internacional: cambios vegetacionales y climáticos durante el último ciclo glacial-interglacial a Jo largo de Chile continental. Gayana Botánica 58( 1): 60. HAYNES, G. 1983 Frecuencies of spiral and green-bone fractures on ungulate limb bone in modern surface assemblages. American Antiquity 48( 1): 102-114. HEUSSER,C. 1983 Quaternary Poli en Record from Laguna de Tagua Tagua, Chile. Science 219:1429-1432. HEUSSER,C. 1989 Pollen Analysis. En: T. Dillehay (ed.), M<>nte Verde: a late Pleistocene in Chile. Paleoenvironmental and site context, Smithsonian lnstitution Press, Washington, pp. 193-200. HEUSSER,C. 1990 Ice age vegetation and climate of subtropical Chile. Paleogeography, Palaeoclimatology, Palaeoecology 80: 107-127. HOFFSTETTER, R. 1952 Les mammiferes pléistocenes de la République de 1· Equateur. Mastodontes. Mémoires Société Géologique de France 66: 174-227. 1-JOGANSON, J.W., GUNDERSON, M. y ASHWORTl-1, A. 1989 Fossil Beetle Analysis. En: T. Dillehay (ed.), Monte Verde: A Late Pleistocene senlement in Chile, Vol.l, Paleoenvironment and si te context. Smithsonian Institution Press, Washington . p. 211-226. JACKSON, O y LÓPEZ, P. 2004 Ground sloth predation in the northen semiarid region ofChile. Current Research in the Pleistocene 21 . JACKSON, D., BÁEZ, P. y SEGUEL, R. 1999 Asentamientos y evidencias culturales del Complejo Huentelauquén en la comuna de Los Vilos, Provincia del Choapa. Anales del Museo de Historia Natural de Valparaiso 24: 5-28. JACKSON, D., MÉNDEZ, C. y SEGUEL, R. 2003 Late-Pieistocene Human Ocupation on the Semiarid Coast ofChile: A Comment. Current Research in the Pleistocene 20: 35-37. JOI-INSON, E. 1983 A framework for interpretation in bone technology. Le Moine, G.M. y A. S. MacEachern (eds.), Carnivores, human scavengers and predators: a question of bone technology. University of Calgary Archaeological Association, Calgary. p.55-93 LABARCA, R. 2003 Relación hombre-mastodonte en el semiárido chileno: el caso de quebrada Quereo (IV Región, Coquimbo). Boletín del Museo Nacional de Historia Natural 52: 151-175. 2005 Las vizcachas de caverna Piuquenes: Evidencia de explotación de roedores durante la transición Pleistoceno . Holoceno en la cordillera andina de Chile central. Revista Werkén 6, p. 63-80.


126

BOLETIN DEL MUSEO NACIONAL DE JIJSTORIA NATURAL. CJJII 1

LABARCA. R.. LÓPEZ. P. y NÚÑEZ. L. . 2003 Nuevas consideraciones en tomo a Jos ni,cles 1 y JI {Paleoindio) del sitio Qucreo {IV Rcg1ón): Una aproximación tafonómica y zooarqueológica. En Actas del XVI Congreso Nacional de Arqueología Chilena. En prensa LÓPEZ. P.. LAJ3ARCA. R. y NÚÑEZ. L. . 2004 Nivel Qucreo 1: Una di sc usión acerca del pob lamiento temprano en la Provincia del Choapa. Rev1 sta Werkén 5: 15-20. LÓPEZ, P.. JACKSON. D. y JACKSON , D. 2005 El género Pa/aeolama Gcrvai s. 1867 {Mammalia. Aniodact) la): una eva luación taxonómica region al en el extremo meridional del semi árido de Chile (IV Región). 13oletín del Museo Naciona l de lli storia Natural 54. LYMAN. R. 1994 Vcnebrate Taphonomy. Cambridge Universit) Press. O>.ford. England. MARTIN , P. 1973 fhe di scovery of America. Science 179: 969-973. MASSONE. M. 1996 Jlombre temprano y paleoambicnte en la región de Magallanes: evaluac ión crítica y perspectivas. Anales del Instituto de la Patagonia, erie Ciencias llumanas 24:81-98. Punta Arenas, Chile. MÉNDEZ, C.. JACKSON, D., LÓPEZ, P. y SEGUEL. R. 2003 Fauna extinta y procesos de formación de sitios: un caso de palimpsesto en el litoral semiárido, Los Vilos, IV Región de Coquimbo. Trabajo presentado al XV I Congreso Nacional deArqueologia Chilena, Tomé. MENEGAZ. A. y ORrtZ JA UREGU IZAR. E. 1995 Los Artiodáctilos. En: M. T. Alberdi. G Lcone y E. Tonni {cds.). Evolución biológica y climática de la región pampeana durante los últimos cinco millones de años. Musco Nacional de Ciencias Naturales. Madrid , p. 3 11 -337. MENEGAZ. A., GüiN, F. y ORTIZ JAUR EGU IZAR , E. 1989 Análi sis morfológico y morfom étricos multivariado de los representan tes fós iles y vivientes del género Lama {Artiodactyla, Camelidae). Sus implicancias sistemáticas. biogeográficas, ecológicas y biocronológieas. Amcghiniana 26 {3-4): 153-172. MOISMANN. J. y MARTIN, P. 1975 imulatingoverkill by palcoindians. American Scicntist 63:304-313. MONATNÉ. J. 1967 Investi gaciones intcrdisciplinarias en la ex lagun a Tagua- Tagua, provincia de O"lliggins, C hil e. Revi sta Un iversitaria {52): 165- 167. MONTANÉ, J. 1968a Primera fecha radiocarbónica de Tagua-Tagua . Noticiario Mensual Musco Nacional de 1Ji storia Natu ral de Chile 139: 11. MONTANÉ. J. 1968b Paleo-lndian Rcmains from Laguna de Tagua Tagua, Central Chile. Scicnce 161:1137-1138. MORENO, P., MARSI IALL, L. y SALINAS, P 1991 Mamíferos pleistocénicos del non e y centro de Chile en su contexto geográfico: una síntesis. Actas del 6° Congreso Geológico Chileno: 670-673. MOSTNY, G 1968 Association ofhuman indu stries with pleistoccne fauna in Chile cen tral. Curren! Anthropology 9(2-3): 214-215. NÚÑEZ, L., VARELA, J. y CASAMJQUELA, R. 1979-80 Ocupación paleoindio en Quereo (IV Región): recon strucci ón multidisciplinaria en el territorio semi árido de Chile. Boletín Museo Arqueológico de La Serena 17: 32-67. NÚÑEZ, L., VARELA, J. y CASAMJQUELA, R. 1 9~~ Ocupación Paleoindio en Qucreo. Universidad del Norte, Antofagasta. NUNEZ, L., VARELA. J. y CASAMIQUELA, R. 1987 Ocupación Paleoindio en el Centro-Norte de Chile: adaptación circunlacustrc en las tierras bajas. Estudios Atacameños 8:142-185. NÚÑEZ, L., VARELA. J. y CASAM JQUELA. R. y VILLAGRÁN. C. 1994a Reconstrucción multidisciplinaria de la ocupación prehistórica de Quereo, Centro de Chile. Latín Americar. Antiquity 5{2): 99- 118.


R. LABARCA et al. 1 Interacción entre hombre

> fauna extinguida en la transición Pleistoceno-Holoceno

12 7

NÚÑEZ, L.. VARELA, J. y CASAMIQUELA. R.. SCHIAPPACASSE. V.. IEMEYER. H. y VILLAGRÁN. C. 1994b Cuenca de Taguatagua en Chile: El ambiente del Pleistoceno) ocupaciones humanas. Revista Chilena de Historia Natural67(4) : 503-519. PALMA, J. 1969 El sitio de Tagua- Tagua en el ámbito paleoamericano. Actas V Congreso Nacional de Arqueología. Museo Arqueológico de La Serena, Chile. PASKOFF, R. 1971 Edad radiométrica del mastodonte de Los Vilos. Noticiario Mensual Museo Nacional de Historia atural de Chile 177:11. PRADO, J.L.. ALBERDI. M . T., AlANZA. B.. SÁNCHEZ. B y FRASSI ETTI. D. 2001 Pleistocene Gomphotheres (Proboscidea) from South America: Diversity. Habitats and Feeding Ecology. Actas de 1 ~ lntemational Congress. The World of Elephants, Roma. p. 337-340. SEGUEL, Z. y CAMPANA. P. 1975 Presencia de megafauna en la provincia de Osomo (Chile). y sus posibles relaciones con cazadores superiores. Actas del Primer Congreso de Arqueología Argentina: 237-242. Rosario, Argentina. STEHBERG, R. y BLANCO, J. F. 2002 Determinación de fases a través de la lítica para el arcaico temprano-medio de caverna Piuquenes, Andes de Chile Central. Actas del XV Nacional de Arqueología Argentina. Rosario. Argentina. En prensa. VJLLAGRÁN, C. y VARELA, J. 1990 Palynological evidence for increased aridity on the central chilean coast during the holocene. Quatemary Research 34: 198-207 .

Contribución recibida: 10.08 .04 ; aceptada: 12.05 .05 .


128


Boletín del Museo Nacional de Historia Natural. Chile, 54: 129-140 (2005)

PRESENCIA DEL GÉNERO PALAEOLAMA P. GERVAIS (ARTIODACTYLA, CAMELIDAE) EN EL EXTREMO MERIDIONAL DEL SEMIÁRIDO DE CHILE (LOS VILOS-IV REGIÓN)* PATRICIO LÓPEZ M.'. DOUGLAS JACKSON . y DONALD JACKSON S.'·' 1 Departamento de Antropología. Universidad de Chile. Email: 1hippidion p@ hotmail.com: ' djackson@uchile.cl

RESUMEN Las _ investigacione~ arqueológicas y paleontológicas desarrolladas en el norte semíárido de Chile (IV Reg1ón) han perm1t1do recuperar en depósitos del Pleistoceno tardío un abundante registro de mamíferos extmtos. Dentro de este elenco, se incluye al género Pa/aeo/ama Gervais, 1867 (Camelidae), identificado en contextos superficiales y estratigráficos localizados geográficamente en la Comuna de Los Vilos (31° S). El anáhs1s de estos restos fósiles, distribuidos en la franja costera del semiárido, se~a l an la presencia de este camélido extinto por los siguientes caracteres diagnósticos: ( 1) presencia de endostilos en M' y M' Y (2) un tama~o mayor y diferencias en la conformación ósea en comparación a camélídos actuales. Palabras clave: Camelidae, Pa/aeo/ama, Pleistoceno tardío, Norte semiárido, Chile. ABSTRACT l'resence of the genus Pa/aeolama Gervaís, 1867 (Artiodactyla, Camelidae) in the meridional utreme of the semiarid orth of Chile (Los Vilos- IV Region). Archaeologícs and paleontologics investigations ín the semiaríd North of Chile (IV Region) have recovered in late Pleistocene deposits an abundan! record of extints mammals. In this record, the genus Palaeo/ama Gervais, 1867 (Camelidae) is present, identified in superficial and stratigraphícs contexts ín the Comuna de Los Vilos (31°S). Thc analysís of the fossil s from the coastal semiaríd perrníts to ídentify the presence of thís extint camelid through the next diagnostic characters: (1) endostils in M' and M' , (2) a large size and difcrences in the bone confonnation in relation with extant camelids Key words : Camclidae. Pa/aeo/ama, Late Pleistoccnc, Semiarid north. Chile

INTRODUCCIÓN La taxonomía de formas extintas de camélidos de América del Sur ha sido problemática (Cabrera, 1932; Menegaz et al., 1989; Menegazy Ortiz Jaureguizar, 1995 ; Guérin y Faure, 1999). Esta situación se ejemplifica en las distintas discusiones en tomo al estatus taxonómico del género Palaeolama Gervais, 1867, cuya definición y aceptación ha dado lugar a varias publicaciones en tomo al tema, las cuales presentan una escasa concordancia entre sí (López Aranguren, 1930; Cabrera, 1932; 1935; Hoffstetter, 1952; Cardozo, 1975; Couto, 1979; Tamayo y Frassineni, 1980; Guérin y Faure, 1999). La bibliografia ofrece escasos antecedentes sobre la presencia de este gran camélido extinto en territorio chileno. Estas referencias señalan datos sobre piezas aisladas y poco diagnósticas, cuyas clasificaciones se fundamentan por el «gran tamaño» de los restos con respecto a representantes vivos del género Lama (Casamiquela, 1999). El presente trabajo apunta a la descripción de restos de Palaeolama registrados en diversos yacimientos situados en el extremo meridional del norte semiárido de Chile, específicamente en la franja costera de la Comuna de Los Vilos (31 ° 41 '-3 1° 12' latitud S y 71° 24'-71° 34' longitud O). El objetivo principal es discutir aspectos taxonómicos por medio de la ponderación de los caracteres morfológicos claves citados en la literatura como propios del género, a la vez de aportar datos morfométricos que permitan generar antecedentes preliminares para futuros estudios sobre el terna en la región. • Trabajo realizado en el marco de los proyectos FONDECYT 1990699 y 1030585.


130

BOLETlN DEL MUSEO NACIONAL DE HISTORIA

ATURAL. CH ILE

ANTECEDENTES La definición del género Pa/aeo/ama ha pasado por una amplia discusión (Hoffstener, 1952). Los trabajos desarrollados por Ángel Cabrera ( 1932; 1935) constituyen unas de las primeras descripciones del género. Este investigador atribuye a Palaeolama una forma monoespecífica denominada Palaeolama wedde/lii, agrupando a una serie de entidades como sinónimas (Cabrera, 1932). Una posterior revisión del género, realizada por Hoffstetter ( 1952), argumenta, sin embargo, la existencia de seis especies: P. paradoxa, P. weddellii, P. majar, P. reissi, P. crassa y P. aequatoria/is. No obstante. ambos autores coinciden en que los caracteres representativos del género son: endostilos o columas interlobulares en M' y M', tamaño mayor con respecto a los representantes actuales del género Lama y un marcado dolicognatismo (Cabrera, 1932; Hoffstener, 1952). Posteriores trabajos han subordinado a Pa/aeo/ama como subgénero de Lama, dadas las escasas diferencias morfológicas entre ambos géneros (Couto, 1979; Tamayo y Frassinetti, 1980). Sin embargo, esta última clasificación requiere de una mayor discusión, considerando que el género Palaeolama y formas fósiles de Lama se han registrado en simpatría en depósitos del Pleistoceno tardío (MacFadden y Shockey, 1997; Marshall y Sempere, 1991 ). Por otra parte, en recientes estudios a partir de material proveniente de Tarija (Bolivia) y del nordeste de Brasil, Guérin y Fa u re ( 1999) crean dos nuevas especies P. niedae y P. hoffstetteri, respectivamente. A su vez, estos autores inclu)en al género Hemiauchenia como subgénero de Palaeolama. En Chile, los hallazgos de este gran camélido extinto son escasos y se limitan a depósitos del Pleistoceno tardío en las localidades de Los Vilos, IV Región {Núñez et al., 1983), Chacabuco, Región Metropolitana (Fuenzalida, 1936), Los Sauces, IX Región (Casamiquela, 1969; 1999), y Monte Verde. X Región (Casamiquela y Dillehay, 1989). En su gran mayoría, estos registros corresponden a fragmentos aislados y poco diagnósticos. El mayor número de restos fósiles proviene del sitio arqueológico de Quereo {IV Región), en el que R. Casamiquela asigna a Paleo/ama sp. (sic) un abundante registro del nivel 1 en base al gran tamaño de los restos (Núñez et al .. 1983). Otros hallazgos cercanos al sitio de Quereo asignados a Paleo/ama sp. (sic) dan cuenta de restos de hue os largos y fragmentos vertebrales (Jackson el al., 2003). Recientes evidencias de molares superiores con endostilos y restos postcraneales en el sitio LV 105 "E l Membrillo'' han permitido sustentar aún más la presencia del género en esta zona (Jackson, 2003). SITUACIÓN GEOGRÁFICA

La zona estudiada se caracteriza por un extenso relieve de planicies litorales que nacen al pie de la Cordillera de la Costa, con altitudes que promedian los 25 a 80 m (Núñez el al., 1983). Las principales unidades geomorfológicas están representadas por una Terraza Marina Alta, atribuida al nivel Serenen se 1 (Cuaternario antiguo); una Terraza Marina Intermedia, asignada al nivel Herradurense 1 (Cuaternario medio); y una plataforma inferior, atribuida a los niveles Cachagüense y Vegüense (Cuaternario recienteHoloceno ), la que presenta un escaso desarrollo, no superior a los 15m de ancho (Vare la, 1981 ; Paskoff, 1993). Sobre la Terraza Marina Alta y en menor grado sobre la Terraza Marina Intermedia, existen depósitos eólicos antiguos (paleodunas), los que actualmente están siendo removilizados por procesos eólicos, dando lugar a extensas zonas de deflación en la plataforma superior e intermedia (Núñez el al., 1983 :8). Este proceso de removilización genera la exposición superficial de restos fósiles , impidiendo el control estratigráfico de los depósitos originales. Los hallazgos de Palaeolama sp. se localizan en las Terrazas Marinas Alta e Intermedia y en su mayoría corresponden a sitios superficiales con una activa removilización de sedimentos. Estos afloramientos corresponden a los sitios LV 089 "Ensenada El Negro'·. LV 105 "Quebrada El Membrillo" y LV 100 "Valle de los Caballos". El sitio LV 21 O"Las Monedas'' es el único que aportó restos óseos en estratigrafia, en un nivel correlacionable temporalmente al Nivel 11 del sitio de Quereo. datado entre


P. LÓPEZ et al. 1 Presencia de Pa/aeolama (Aniodacl} la. Camelidae) en el Semiárido de Chile

131

11· 1OO Y9.370 añosAP, correspondiendo al térrnino del Glaciar tardío y comienzo del Holoceno (Núñezet a1., 1983; 1994).

:

3 1" 54-

o

A

',,,

LV 105 '', , ,

',

o

u

.

LV 210

...

.,

u a.

o

.,z w

u

o

3 1" 56

IV o go

EnscniMJ.1

El N\"yro

REGI O N

o

o

FIGURA 1. Mapa con localización de sitios con registro de Pa/aeo/ama sp. en la Comuna de Los Vilos, IV Región (Tomado y modificado de Núñez el al. 1994). Simbo logía: A: Terraza marina superior, B: Terraza marina intermedia, C : Terraza marina baja D: Playas actual es, E: Campos de dunas actuales. Las líneas segmentadas indican fallas tectónicas.

MATERIALES Y M ÉTODOS Los materiales estudiados están depositados en el Laboratorio de Arqueología de la Facultad de Ciencias Sociales de la Universidad de Chi le. Estos provienen de los sitios LV 105, LV 089, LV 100 y LV 2 1Ode la Comuna de Los Vilos (ver Cuadro 1). Para fmes comparativos, se uti lizó material de referencia de Lama guanicoe y Lama g/ama perteneciente a las colecciones de la institución antes mencionada y de muestras de Lama guanicoe provenientes de la XJI Región de Chile. Desde el punto de vista metodológico, se real izó una primera aproxim ación descriptiva de carácter morfológico comparado. Los datos osteométricos están basados en los estándares de Von Den Driesch ( 1976). Las medidas son dadas en mi límetros.


BOLETIN DEL MUSEO NACIONAL DE HISTORIA NATURAL. CIIILE

132

CUADRO l. Materiales asignados a Pa/aeolama sp. y cf. Pa/aeolama sp .. recolectados en distintos afloramientos en el extremo meridional de la Provincia del Choapa., 1V Región. Sitio LV 089-Ensenada El Negro

0

LV LV LV LV LV LV LV LV LV LV LV LV LV LV LV

LV LV LV LV lOO-Valle de los Caballos LV LV

registro

Depósito y cronología

089-11 089-14 089-12 089-27 089-25 089-4 089-29 089-13 089-17 089-8 089- 1 089-5 089-6 089-7 089- 1S

Superficial ¿Pleistoceno tardío?

089-32 089- SIN 089-2 100-36 100-35

LV 100-39 LV 100-37 LV 105-EI Membrillo

LV 105-92 LV 105-100 LV 105-77 LV 105-83 LV 1OS-83a LV 105-83b LV 105-39

LV 2 1O-Las Monedas

LV LV LV LV LV LV LV LV LV LV LV LV LV

105-2 105-72 105-3 105-4 105-5 105-6 105-7 105-8 105-S/N 105-9 105-10 105- 11 2 10-1

En estratigrafia Pleistoceno tardfo

l\1a !erial Fragmento de escápu la derecha Fragmento de escápula izquierda Fragmento de escápu la izquierda Fragmento de escápula izquierda Fragmento de escápula izquierda Fragmento de escápula derecha Segundo molar superior izquierdo Segunda vértebra cervical Diáfisis de metápodo Cuboide derecho Radio-ulna derecho Vértebra lumbar Vértebra lumbar Vértebra lumbar Apófisis articu lares de vértebra cervical Metatarso derecho Falange proximal Primera vértebra sacra Fragmento de escápula derecha Fragmento de maxilar izquierdo con la serie PM' . . . -M 1•·1 Fragmento de mandíbu la derecha con restos de m2 y m, Fragmento de occipital y ambos huesos timpánicos Fragmento de escápula derecha Fragmento de escápula izquierda Fragmento de segundo molar superior izquierdo Primer molar superior i7quicrdo Canino superior derecho con raíz fragmentada Resto de canino superior izquierdo Molarifrome mandibular muy deteriorado Fragmento distal de tibia izquierda Falange medial posterior Tercera vértebra cervica l Quinta vértebra cervical Sexta vértebra cervical Séptima vértebra cervical Vértebra torácica Vértebra torácica Vértebra torácica Cuerpo de vértebra torácica Cuerpo de vértebra torácica Fragmento de vértebra lumba r Fragmento de escápula derecha


P. LÓPEZ

el

al. 1 Presenc1a de Palaeo/ama (Artiodacl) la. Camelldae) en el Semiá ndo de Chile

133

SISTEMÁTICA PALEONTOLÓG ICA Orden ARTIODACTYLA Owen. 1848 Suborden TYLOPODA llliger. 1811 Familia Camelidae Gray, 182 1 Subfamil ia Came linae Zitte l, 1893 Género Palaeo/ama Gervais. 1867

Pnlaeolama sp. Sinonimias (ver 1-loiTstetter 1952) Especie tipo: Auchenia weddelli P. Gervais, 1855 . .. Tipo: Piezas. figuradas por P. Gervais en 1855 , recolectadas por Weddel en el departamento de TanJa (sur de Bohv1a): un metacarpo incompleto, un astrágalo y tres falanges . En Anim. Nouveaux ou rares Ex pédition Castelnau, 1: 41, lámina 1O. figuras 10-14. Depositadas en el Instituto de Paleontología del MNHN de Paris. Distribución geográfica: Argentina, Bolivia, Brasil, Chile. Ecuador, Perú, Uruguay (Guérin y Faure, 1999). En Chile, los hallazgos se localizan en Los Vilos, IV Región , en Chacabuco, Región Metropolitana, Los Sauces, IX Región, y Monteverde, X Región (Casamiquela, 1999). Distribución estratigráfica: Plei toceno de América del Sur. En Chile, los hallazgos corresponden a l límite Pleistoceno-1-loloceno. No existen fechados sobre hueso por 14 C para el registro chileno. Diagnosis del género sensu Cabrera ( 1932): Camélido con endostilos o «columnas interlobulares» en la cara lingua l de M ' y M 2• Presenta un tamaño mucho mayor que lo camélidos actua les, con un esque leto ax ia l en extremo longilíneo y robusto. El cráneo es largo y angosto, debido básicamente a la prol ongac ión del rostro (do licognatismo). mientras que la mandíbula tiene la parte anterior a la serie molar muy pro longada (longitud delante del P4 igual a la mitad de la distancia entre éste y el gran orificio s ubmentoni ano). Descripción del material Entre los rasgos morfológicos de mayor interés taxonómico, destaca la presencia de la columna accesoria en e l primer y segundo molar superior, localizada entre ambos lóbu los mayores, en la cara lingua l. En la totalidad de los M' y M 2 estudiados, e l endostilo está presente. Dentro de la erie maxilar (N° 35) de l sitio LV 100, la ausencia del endostilo en el M' se debe al avanzado estado de desgaste del molar. A su vez, e l M 2 y su endostilo presentan un estado de desgaste intermedio (ver Cuadro 2). Al respecto, Cabrera ( 1932) ejemp lifica este mismo proceso en tres etapas sucesivas de desgaste, seña lando la variación del endostilo: cuando en el M' en individuos semiadultos ya se observa este elemento, en e l M 2 no es visible aún la colum nill a por estar contenida en e l alvéo lo, proceso que se in vierte en un individuo viejo. Las piezas denta les superiores son de tipo !ami formes, aunque con los lóbulo y crestas se lenoides poco angulo as y con una escotadura lobular levemente estrecha y poco profunda. Todos Jos di entes recuperados corresponden a individuos adultos, con desgaste progresivo o intermedio. Se ha recuperado só lo un resto de rama mandibular derecha con e l M3 y M 2 fragmentados en la base que no aportan mayores datos (ver Cuadro 3). . El fragmento de maxi lar (LV 100-35) presenta parte de los palatinos. Estos se asemejan a los de Lama, con una superficie oral levemente cóncava y con los orificios palatinos posteriores a la a ltura del pl. Falta la escotadura postpalatina, por lo que no es posible determinar su inicio con re lación a la serie molar. Un fragmento de cráneo reco lectado del sit io LV 100 (N o 37) presenta parte de los cóndilos occipitales y de l hueso timpánico. En e l caso de los primeros, su forma no difiere de la de los lamoides actuales, presentando e l ángu lo formado por la faceta posterior e inferior muy prominente. Los cóndilos se encuentran separados (s in contacto en la escotadura), s iendo la distancia en tre ambos en las aristas ex tern as de 62 mm y de 28,5 mm en las internas. El hueso timpáni co se caracteri za por tener el ángulo


BOLETIN DEL MUSEO NACIONAL DE HISTORIA NATURAL. CHILE

134

formado por el tubo y globo auditivo levemente cerrado, con la apófisis peristafilina en el extremo anterior al globo, a la vez que la fosa del artrobial tiende a ser ovalada. Los restos postcraneales son indiferenciables en términos morfológicos del género Lama. Los fragmentos de escápulas presentan la tuberosidad y la apófisis coracoidea muy voluminosas, denotando un alto grado de robustez (ver Cuadro 4). El metatarso derecho recolectado presenta la articulación distal en extremo robusta, mientras que la apófisis subcuboidea es prominente, situándose en el borde posterior de la articulación proximal (ver Cuadro 5). El fragmento distal de tibia izquierda ofrece la particularidad de tener la apófisis que separa ambas escotaduras astragalianas a la altura del maleólo interno. Este rasgo es señalado por Cabrera (1935) como distintivo del género Palaeolama y ha sido observado, a su vez, en otros restos de este género en territorio chileno (P. López, observación personal). El diámetro antero-posterior de este fragmento es de 44,2 mm . El radio-ulna presenta mayores afinidades morfológicas con Lama guanicoe, debido a su robustez, por el encorvamiento en la diáfisis y por la tuberosidad lateral voluminosa y bien delimitada; en la ulna la tuberosidad olecraneana es de borde romo (ver Cuadro 6). Las falanges J' y 2' poseen el extremo proximal ancho y robusto, con inserciones musculares bien delimitadas (ver Cuadro 7). Al respecto, es necesario considerar que las zonas costeras, con suelos arenosos y blandos, pueden haber influenciado en la adaptación del aparato locomotor de este camélido hacia miembros más robustos, tal como se ha postulado para el caso de los équidos (Aiberdi y Prado, 1995). CUADR02. Medidas de molares superiores. Proctdtncia Sigla

M a !erial

V. de L. C.

M'i

LV 100-35

As

Ls

Ab

11

26

46

26 23 . 5 16,5

45

15 .2

Endostilo

Presente Perdido

LV 100-3 5 LV 100-35 LV 100-35

P"i

2 1,5 19 16. 1

LV 100-35

P' •

16.9

LV 089-29

Mli

22 .4

Presente

El Membrillo LV 105-77 El Membrillo LV 105-83 Gastado

M2 i M'i

16,2

Presente Presente

V. de L. C. V. de L. C. V de L. C. fragmentadas V. de L. C. fragmentadas E. El Negro

2

Mi M'i

24,5

Lb 25

25.2 20 ,5

21

Observaciones Fragmentado . Medio gastado Medio gastado Gastado Crestas C restas Fragmentado . Medio gastado Muy deteriorado Fragmentado.

CUADRO J. Medidas de molares inferiores. Proc.dencia

Sigla

l\laterial

V. de L. C. V. de L. C.

LV 100-39 LV 100-39

M,d M2d

As

Ls

Lb

Ab

36 23

15, 5 16

JI

Observaciones Crestas fragmentadas Cresias fragmentadas

Abreviaturas: Ls: longitud mesio-distal en superficie: As: ancho buco-lingual en superficie: Lb: longitud mesio-distal en la base: Ab: ancho buco-hngual en la base; H· altura del diente.

CUADR04. Medidas de escápulas. Procedencia

Sigla

E. E. E. E. E. E.

LV LV LV LV LV LV

El El El El El El

Negro Negro Negro Negro Negro Negro

089-11 089-14 089-12 089-27 089-4 089-25

2

3

4

48,7 50,4 47 , 7

84 , 10 82,2 74 ,4 79 77 ,6

58 ,6 55

58 ,8

55 ,5

55 54,6 53 53 ,3

48

52 ,6

Observaciones Hoja Hoja Hoja lloja Hoja Hoja

escapular escapular escapular escapular escapular escapular

destruida destruida destruida destruida destruida destruida

Abreviaturas: 1: longitud de la cavidad glenoidea, 2: anc ho de la cavidad glenoidea, 3 : longitud desde la tuberosidad hasta el borde de la cavidad, 4: longitud del cuello de la escápula.


P. LÓPEZ et al. 1 Presencia de Polat•o/a'''''" (An ·,odact'_la. Camelidae) en el Semiárido de Chile

135

CUADRO 5. Medidas del metatarso derecho. Procedencia

Sigla

1

2

3

-'

5

E. El Negro

LV 089-32

312

304

67.5

32

31

6

35

8

Obsen aciones

43 .5

Reensamblado

Abreviaturas: 1: longitud total : 2. longitud sin la apófisis subcuboidea. 3: diámetro trans,erso del extremo distal : 4: diametro trans\erso al med1o de la diálisis: 5: diámetro anteroposterior al centro de la diálisis: 6: diámetro transverso del extremo proXImal : 7: diámetro anteroposterior distal : 8: diámetro anteropostenor proximaL CUADR06. Medidas del radio-ulna derecho. Proredentia E. El Negro

Sigla LV089-1

2

424 49 .4

J

61

~

5 6 67.7 67,6 68

8

c3 71° 82

9

10

57

73

Obsenarionrs Ulna l'us10nada

Abreviaturas: 1: l on~itud total del 7eugopodio: 2: diámetro transverso en el centro de la diálisis : 3. diámetro transverso de supc rh c1es articulares di>tales: 4: diámetro transverso del extremo distal : 5: dtámetro trans\erso de superficies articulares proximales: 6. diámetro trans,erso del extremo proximal: 7: longitud total del rad1o; 8. longitud del olecranón : 9: diámetro al centro del olecranón, 10: diámetro del proceso antero-d1stal (anconeus) al borde caudal de la ulna. CUADRO 7. Medidas de las falanges J' y 2'. l.,rocedcncia

Sigla

El Membrillo. 2' fal E. El Negro. 1' l'aL

LV 105-72 LV 089-SIN

43 81.4

2

3

~

5

20 30,5

16 25.3

20 20.1

40 .5 80.2

6

30.7

Obser,·aciones

Corro ida 21.3 Completa

Abreviaturas: 1: longitud total : 2. diámetro transverso del extremo proximal. 3: diámetro trans\erso del extremo distal ; 4: diámetro transverso en el centro de la diáfisis: 5 longitud de m1tad periférica: 6: diámetro antera-posterior proximal ; 7: diámetro antera-posterior distaL CUADRO 8. Medidas del cuboides. J>rocedencia

E. El Negro

Sigla LV 089

Largo 54.5

.\nrho 31.5

Altura

39.2

Obscn aciones Completo

DISCUSIÓN

Aspectos taxonómicos 2

De acuerdo a Cabrera ( 1932) y HofTstetter ( 1952) la presencia del endostilo en M' y M constituye un elemento clave para la diagnosis del género. No obstante, Guérin y Faure (1999) señalan que este rasgo morfológico es variable y por tanto no debe ser considerado como un elemento discriminante. En 2 este caso, toda la evidencia recolectada en territorio chileno presenta este endostilo en M' y M (P. López, observación personal). De esta forma , se asume que este rasgo es clave denlro de la diagnosis de Palaeolama. aspecto coherente con lo seña lado por Cabrera ( 1932) y Hoffstetter (1952). Por otra parte, si bien el rango de tamaño en este género es mayor al de los representantes actuales de camélidos sudamericanos, no es distinto a los rangos de especies extintas del género Lama, tales como Lama owenii y Lama angustima.xila, registrados en el Pleistoceno tardío de la Patagonia austral y que han sido agrupadas bajo una misma entidad Lama morfotipo L. owenii (N ami y Menegaz, 1991 ; Menegazy Ortiz Jaureguizar, 1995). De lo anterior se desprende, que el tamaño no es a priori un criterio diagnóstico, debiendo estar asociado a los rasgos antes descritos. Asimismo, es necesario considerar que en la zona de estudio no existe documentación de hallazgos de formas extintas de Lama spp. La discusión referente al carácter taxonómico específico de estos hallazgos queda por el momento sujeta a una futura revisión. Si es seguido el criterio de Cabrera (1932; 1935), quien señala que Palaeolama está representado por una forma monoespecífica, P. weddel/ii (Gervais, 1855), debería asignarse entonces a esta entidad el material aquí descrito . No obstante, las posteriores clasificaciones tienden a ampliar el


136

BOLETIN DEL MUSEO NACIONAL DE HISTORIA

ATURAL CHILE

a

._.,._<m

I''III(HJII(IIJ11f11f11JIIJIIJ o ' 2 3 .. :\

b

5:.M

~ ~

==

~ ~N

e

,..,..,..,..,..,..,..,..,..,.., Escala:

o

·--

1

2

CTI'I

3

4

=- o

5

I"P'I'lJ11f1'1MflljlljMf'1f G

1

¡

1

•)

d

~~ ~ "'f

5;:M -~ ==

~ =- '"" ~o

FIGURA 2. Restos óseos asignados a Palaeolama sp. descritos en el texto: a) y b¡ Escápulas del sitio LV 089: e) Vénebras sacras del sitio "Valle de los Caballos": d) Falange proximal del sitio LV 089: e¡ Fragmento de maxilares del sitio "Valle de los Caballos"; f) M'i del sitio LV 105: g) M1 i del sitio "Valle de los Caballos··: h) Radio-Uina del sitio LV 089; i¡ Metatarso del sitio LV 089.


P. LÓPEZ et al. 1 Presenco a de Pa/aeolama

( Aniodact~ la.

Camelidae) en el Semoando de Chile

137

número de especies sobre la base de criterios como la distribución geográfica y variaciones en el tamaño, entre otros puntos (Hoffstetter, 1952; Guérin y Faure, 1999). Por esto, la identificación de las fonnas específicas de Palaeolama presentes en territorio chileno, dependerá de un análisis morfométrico y multivariado más completo. Aspectos paleoecológicos El registro de Pa/aeolama forma parte de un diverso conjunto faunístico presente en el Pleistoceno tardío del extremo meridional del norte semi árido chileno, en el que se incluyen los siguientes taxa: caballo (Equus (Amerhippus) sp., sensu Alberdi y Frassinetti, 2000), edentados (Mylodon sp.), mastodonte (Cuvieronius hyodon, sensu Frassinetti y Alberdi, 2000), ciervos (Antifer niemeyeri; Hippocamelus cf. 1-1. bisulcus), félido (Felis cf. F. concolor) y cánido (Dusicyon sp.), registrados en diversos contextos localizados en la franja costera e interior (Fuenzalida, 1936; Casamiquela, 1984; Frassinetti y Salinas, 1986; Núñez et al., 1994; Jackson y López, 2003). La infonnación paleoambiental, proveniente del sitio de Quereo (ca. 12.000 hasta los 11.400 años AP), indica condiciones climáticas similares o más cálidas y secas que las actuales, favoreciendo el uso de quebradas costeras como «ecorrefugios» para los megaherbívoros presentes en la zona (Núñez et al., 1994). Por su parte, los registros de polen obtenidos del Miembro 2 de Quereo (techo del Nivel!) ratifican el desarrollo de un ambiente lacustre y palustre, con una combinación de estepa, con domino de gramíneas, taxa como Cyperaceae y recursos arbóreos (Núñez et al., 1994). De esta fonna , la disponibilidad de paisajes ecotonales dentro de un ambiente semidesértico posibilitó la adaptación de herbívoros cuyas estrategias incluían a ramoneadores, pastadores y de estrategia intermedia como pudo ser el caso de Palaeolama, aspecto que es sugerido por su tipo estructural (tamaño) y por su adaptación dentro de un amplio espectro biogeográfico (MacFadden y Shockey. 1997). En este sentido, el desplazamiento de Palaeolama a zonas de dominios de bosque lluvioso en Chile centro-sur, en el sitio de Monte Verde, favorece la idea de una estrategia combinada (ramoneadora-pastadora) cuyo análogo actual dentro de la familia Camelidae es el guanaco, de características más oportunistas. Por otra parte, la notoria baja del registro de Palaeolama para el Nivel Que reo 11 ( 11 . 100 a 9.3 70 años AP) es aún difícil de interpretar. Las condiciones climáticas durante este período señalan un aumento de las temperaturas y mayor sequedad, con cambios concomitantes en la vegetación hacia un reajuste reflejado por la disminución de laxas palustres y del matorral semidesértico, con dominio de fonnas de Compuestas y Umbelíferas, en un proceso de creciente aridez (Villagrán y Vare la, 1990). Estos cambios en la disposición de los recursos debieron constituir un factor clave en la retracción de la diversidad faunística, motivando presiones selectivas dentro de áreas ecotonales más reducidas y por ende desfavorables, en ténninos de la competencia ejercida por el alto número de herbívoros presentes en la zona. Estos factores se unen a la presión producida por la aparición del hombre hacia el Pleistoceno tardío en Chile centro-norte (Núñez el al. , 2001 ). CONCLUSIONES La identificación de restos de Palaeolama en el norte serniárido de Chile se basa en las 2 descripciones de los caracteres considerados corno propios del género: ( 1) endostilos en M' y M , y (2) un tamaño mayor a la de las formas actuales de la familia Camelidae. En este sentido, la presencia de las columnillas interlobulares en los molares superiores constituye una novedad para el escaso registro hasta ahora descrito en territorio chileno y son un antecedente importante para futuras clasificaciones. Asimismo, la asignación específica de estos materiales depende~ de nu~vos hallazgos. De acuerdo con los datos conocidos, se sugiere para el regtstro chtleno de Palaeolama una edad Pleistoceno tardío!Holoceno (ca. 10.000 AP). Esto es consistente con los fechados de ••e para el sitio de Quereo y Monteverde y con los depósitos del sitio de Ch~cabuco (D.illehay el al.~ 1982; N~ñez.el_al., 1994; Casamiquela, 1999). De la misma manera. la presencta de este genero en ambientes semi~eserll_cos (Los Vilos, 31 os) y en una zona de dominio de bosques (Monte Verde, 42° S) a lo largo de Chtle sugiere


BOLETIN DEL MUSEO NACIONAL DE IIISTORIA NATURAL. ( IIILL

138

una alta capacidad adaptativa, situación homologable al caso de Lama guanicoe, animal de estrategia oportunista y más eurioico en comparación a otros camélidos actuales (Menegaz et al. 1989). Esto, a su vez, es análogo dentro de una escala geográfica mayor al caso sudame ricano, dada la amplia distribución biogeográfica de este género en el subcontinente, lo que se traduce en una gran variabilidad de caracteres (Cardozo, 1975:8 1). REFERENCIAS BIBLIOGRÁFICAS ALBERO! , M.T. y FRASSINEHI. D. 2000 Presencia de 1/ippidion y Equus (Amerhippus) (Mammalia. Perissodact) la) ) su distribución en el Pleistoceno superior de Chi le. Estudios Geológicos 56 (5-6). p. 279-290. Museo Nacional de iencias naturales. ALBERO!, M. y PRADO. J. L. 1995 Los équidos de América del Sur. En: M. T. Alberdi, G Leone y E. Tonni (eds.). E'olución biológica y climática de la región pampeana durante los últimos cinco millones de años. Museo Nacional de Ciencias Naturales, p. 292-307. CABRERA, A. 1932 obre los camélidos fósiles y actuales de la América Austral. Revista del Museo de la Plata 33. p. 89-117. CABRERA, A. 1935 Sobre la osteología de Palaeolama. Anales Mu co Argentino de iencias aturales, Paleontología de vertebrados 66 (38). p. 283-312. CARDOZO, A. 1975 Origen y tilogenia de los Camélidos Sudamericanos. Academia Nacional de Ciencias de 13olivia. 116 p. CASAM IQU ELA, R. 1969 Enumeración crítica de algunos vertebrados fósile continentales plcistocénicos de hile. Rehue 2. p. 143172.

CASAM IQ UELA, R 1984 ritical catalogue of sorne Chilean fossil vertebrales, l. 1he Deers: Complementa!} considerations on Antifer (Antifer niemeyeri n sp.), thc Pleistocenc Giant Oeer. Quatcrnal) of South America y Antarctic Península 2. p. 41-50. CASAMIQUFLA, R. 1999 1 he Pleistocene vertebra te record of Chile. Quatcnary of )outh America) Antarctic Península 7. p. 9 1107. CASAM IQ UELA, R. y DILLEIIAY. T. 1989 Vertebrate and invertebrate fauna! analysis. En: T. Dillehay (ed.), Monte Verde: a late Pleistocene in Chile. Paleoenvironmental and si te context, Smithsonian ln stitution Press, Washington. p. 205-2 1O. COUTO, C. DE P. 1979 Tratado de Paleomastozoologfa. Academia Brasileira de Ciencias. Rio de Janeiro. 590 p. DILLEI fAY, T., PINO, M., MOH DARIS, E.. VALAS fRO , S., VARELA. A. y CASAM IQUELA. R. 1982 Monte Verde: Radiocarbon dates from an Early Man site in outh-Central hile. Joumal ofField Archaeology 9, p. 547-550. FRASSINETII. D. y SALINAS. P. 1986 Nuevos hallazgos de mastodonte ocurridos en Chile. Noticiario Mensual del Mu seo acional de Historia Natural 3 11 , p. 3-6. FRASSINEHI, D. y ALBERO!, M. T. 2000 Revisión de los restos fósiles de Mastodontes de Chile (Gomphotheriidae): Cuvieronius hyodon, Pleistoceno Superior. Estudios Geológicos 56 (3-4). FUENZALIDA, H. 1936 Noticia sobre los fósiles encontrados en la Hacienda Chacabuco, en abril de 1929. Revista Chilena de Historia Natural 40, p. 96-99. GUÉRIN, C. y FAURE, M. 1999

Palaeola'!'~ (Hemiauchenia) niedae nov.sp., nouveau camelidae du Nordeste Brasilien, et sa place parmi les lamm1 d Amén que du Sud, Geobios 32 (4), p. 625-659.


P. LÓPEZ et al 1 Presencia de Palaeo/ama (Artiodact) la. Camelidac) en el Senn:irodo de Ch1le

139

HOFF TETTER. R. 1952 Les mammifcres Pléistocenes de la République de 1· Equateur. Mémoires Société Géologique de France 31 (66). p. 314-346 . .1/\CKSON. D. 2003 Eva lu ating e' idence ofcultural associations ofMylodon in the scmiarid region of'Chile. En Ancients evidcnces for Paleoindian outh 1\mcricans: from "he re the south "inds blo\\ . Editado por L. Mioui. M. Salemne) N. Flegenheimer. Ccnter for study of the First Americans, Texas A & M Uni , ersity. College Station. p. 77-81. rexas. JACKSO . D. ) LÓPEZ. P. 2003 E' idencias de mastodonte) otros restos de fauna extinta en la quebrada Canelillo. Comuna de lllapeL Pro' incia del Choapa (IV lh:gión). Boletín de la ociedad Chilena de Arqueología 35-36. p. 62-66. Santiago. JACKSON . D.. MÉNDEZ. C.) SEGUEL R. 2003 Late-Pleistocene lluman Occupations on thc Semiarid Coast ofChile: A comment. Curren! Research in the Pleistocene 20. p. 35-337. LÓPEZ 1\RANGURE . D. J. 1930 Camél idos fó siles argentinos. Anales de la Sociedad Científica Argentina. 59, p. 15-56. MACFADDEN. B. y SI JOCKEY. B. 1997 Ancient feeding ecology and niche diffcrentiation ofPieistocene mammalian herbivores from Tarij~ Bolivia: morphological and isotopic evidence. Paleontolog) 23 ( 1). p. 77-1 OO. MARSIIALL. L. y SEMPERE. r. 1991 The Eocenc to Pleistoccne vertebrales ofBoliv ia and their stratigraphic context: A re\ ie". En Fósiles y Facies de Bolivia- Volumen l. Vertebrados. Revista Técnica de YPFB 12 (3-4 ). p. 631-652. MENEGAZ. A .. GOl . F. J. y ORTIZ JAUREG UIZAR. E. 1989 Análisis morfológico y morfométrico multivariado de Jos representantes fósiles y' ivientes del género Lama (Artiodactyla. Camelidae). Sus implicancias sistem:\ticas. biogeográficas. ecológicas y biocronológicas. Ameghiniana 26 (3-4). p. 153- 172. ME EGAZ A.) AML IL 1991 Cueva del Medio: aportes para el conocimiento de la diversidad faunistica hacia el Pleistoceno/Holoceno en Patagonia AustraL Anales del In stituto de la Patagonia. Ser. Cs. li s. 23. p. 125-133. MENEGAZ. A. ) ORTIZ JAUREGUIZAR. E. 1995 Los Artiodáctilos. En: M. T. Alberdi. G. Leone y E. Ton ni (eds.). Evolución biológica y climática de la región pampeana durante los últimos cinco millones de ai'ios. Museo acional de Ciencias Naturales, Madrid. p. 311 -337. NÚ- EZ. L.. VARELA. J. ) CASAMIQUELA. R. 1983 Ocupación Paleoindio en Quereo. Uni\ ersidad del o rte. NÚÑEZ. L.. VARE LA. J.. CASAMIQUELA. R. y VILLAGRÁN. C. 1994 Reconstrucción multidisciplinaria de la ocupación prehistórica de Quereo. Centro de Chile. Latin American Antiquity 5(2). p. 99-118. NÚÑEZ. L.. GROSJEA . M. y CARTAGENA. l. 200 1 lluman Dimensions of Late Pleistocene/llolocene Arid Events is Southern South America En: V. Markgraf (ed.). lnterhcmispheric Climate Linkages. Academic Press, San Diego. p. 105-117. PASKOFF, R. 1993 Geomorfologia de Chile Semi árido. Universidad de La Serena. Facultad de llumanidades. 321 p. TAMAYO, M y FRASSINETTL D. 1980 Catá logo de los mamíferos fósiles y vivientes de Chile. Boletín del Museo Nacional de Historia NaturaL Chile. 37. p. 323-405. VARELA. J. 1981 Geología del Cuaternario en el área de Los Vilos-Quebrada El Negro (IV Región) y su relación con la existencia del bosque «relicto» de quebrada Quereo. Comunicaciones 33. p. 17-30. VJLLAGRÁ . C.) VARELA. J. 1990 Palynological cvidence for increascd aridity on the Central Chilean coast during the holocene. Quaternary Rescarch 34. p. 198-207.


140

BOLETIN DEL MUSEO NACIONAL DE HISTORIA NATURAL. CIIILE

VON DEN DRIESCH. A. 1976 A guide to the measurement ofanimal bones from archaeological si tes. Peabody Museum Bulletin l . Cambridge. 13 7 p.

Contribuci贸n recibida : 16.07 .04; aceptada: 28 .04 .05 .


Boletín del Museo

aciona l de llis toria Natural. Chile. 54 : 141-151 (2005)

PINGÜINOS (AVES, SPHENISCIFORMES) FÓSILES DE LA COLECCIÓN DEL MUSEO NACIONAL DE HISTORIA NATURAL DE SANTIAGO, CHILE 1

CARO~INA ACOSTA IIOSPITALECII E". CLAUDIA P. TAMBUSSI " y JHOA CA TO' Consejo Nac10nal de Investigaciones Científicas) Técnicas (CONICET). División Paleontología Vertebrados. Musco de La Plata. Paseo del Bosque s/n. 1900 La Plata. Argentina. 1 acostacaro@fcn) m.unlp.edu.ar: ' tambuss i@Jcnym.unlp.edu.ar ' Paleontológica. Ricardo Cumming 135. Santiago. Chile.jcanto@;paleontologica.org

RESUMEN Se dan a conocer los materiales asignados a Sphenisciformes depositados en las colecciones del Museo Nacional de Historia Natural (Chile). Los materiales listados comprenden 47 restos fósiles, de los cuales 7 fuer_on as1gnados a 3 especies conocidas de pingOinos, 21 fueron determinados a nivel genérico Y .'6 nopud1eron ser Identificados más allá del nivel familiar. El objetivo principal de este catálogo es brmdar mformac1ón actualizada y ajustada de cada uno de los especimenes. y proveer datos utilizables en futuras investigaciones en filogcnia, evolución y biogeografia. Palabras clave : Colección. Aves, Sphenisciformes fósiles, Chile. ABSTRACT Fossil penguins (Sphenisciformes) housed in the National 1\luseum of Natural History, Santiago, Chile. The samples assigned to Sphenisc1formes housed in the fossil collections of the Museo Nacional de lli s toria Natural (Chile) are listed here . Thc present catalogue includes 47 fossil remains. from \Vhich 7 belong to 3 known specics, 21 could be assigned up to generic level and 16 can not be assigned further to familiar level The main goal of this catalogue is to present the information updated of each sa mple in ordcr to facilitatc future investigations in phylogeny, e\olution and biogeograph y. Key \\Ords: Collections. Birds. Fossil Spheniscidae, C hile.

INTRODUCCIÓN Los Sphenisciformes constituyen el único orden de aves que incluye formas exclusivamente no vo ladoras, buceadoras marinas. Se encuentran actualmente representados por 17 especies (Sibley y Monroe, 1990), de distribución exclusivamente austral. La única especie habitante de un área ecuatorial es Spheniscus mendicu/us Sundevall, 1871 , endémica de las Islas Galápagos, cuya peculiar distribución está relacionada con la importante corriente fría de Cromwell. Otras dos especies habitan áreas tropicales: Spheniscus humboldli Meyen, 1834 en Perú, cuya presencia está relacionada con la corriente fria de Humbo ldt y Spheniscus demersus Linnaeus, 1758 en Sudáfrica relacionada con la corriente fría de Benguela (Martínez, 1992). Los registros fósiles de pingüinos se limitan a áreas saltuarias pero muy productivas en cuanto a la frecuencia de hallazgos. Posiblemente debido a la robustez de sus huesos y a sus hábitos coloniales, son las aves mejor representadas y más diversas en los sedimentos marinos del Cenozoico no solamente de América del Sur sino de todo el Hemisferio Sur (A costa Hospitaleche el al., 2001 ). Su mención más antioua en el reoistro fósil se remonta al Paleoceno Tardío (Tarnbussi el al., en prensa) y se encuentran 0 muy bien docu~entados desde el Eoceno. Se conocen abundantes fósiles en Nueva Zelanda, Antártida y América del Sur. Particularmente en Chile, Sudáfrica y Australia se conocen pocos restos. Con respecto a Chile, se han dado a conocer restos procedentes de la Formación Bahía Inglesa (Mioceno Medio- Plioceno temprano) asignados a un Spheniscidae cf. Spheniscus Brisson, 1760 (Walsh y Hume, 2001), a Spheniscus chilensis (Emslie y Correa Guerra, 2003), a Pygosce/is Wagler, 1832,


142

BOLETIN DEL MUSEO NACIONAL DE HISTORIA NATURAL. CHILE

Pa/aeospheniscus Moreno y Mercerat, 1891, Parap1enody1es robuslus (Ameghino, 1895) y P anlarclicus Moreno y Mercerat ( 1891) (Acosta Hospitaleche el al. 2002; Acosta Hospitaleche y Canto, en prensa). La gran cantidad de restos y las profusas contribuciones que sobre ellos se han realizado, han conducido a la proposición de numerosas especies, diagnosticadas fundamentalmente sobre huesos no homólogos y/o fragmentarios. Consecuentemente, se supuso una alta diversidad de pingüinos fósiles en el pasado, mayor incluso a la diversidad simpátrica actual (Simpson, 1977). Sin embargo, muy recientemente en el marco de una revisión sistemática de los pingüinos fósiles patagónicos, se redujo la cantidad de especies válidas y se concluyó que la diversidad de pingüinos fósiles , a lo sumo, habría sido tan alta como la que se observa actualmente en colonias ubicadas sobre islas de Nueva Zelanda, pero nunca mayor (Acosta Hospitaleche, 2004). A partir de los caracteres presentes en el tarsometatarso y en el húmero se han agrupado a todos los géneros actuales en la subfamilia Spheniscinae (Simpson, 1946; Marples, 1952), con la distribución más amplia conocida, presentando los primeros registros para el Plioceno de Chile (A costa Hospital eche el al., 2002; Acosta Hospitaleche y Canto, en prensa; Walsh y Hume, 2001), de Perú (Stucchi, 2002; Stucchi el al., 2003) y de Nueva Zelanda {Marples, 1952). Siguiendo los mismos criterios, los géneros extintos han sido distribuidos en varias subfamilias, cuya distribución se encuentra más restringida. De ellas, los Paraptenodytinae y los Palaeospheniscinae habrían estado ampliamente distribuidos en las costas sudamericanas. En este sentido, vale la pena aclarar que las categorías subfamiliares son empleadas en la presente contribución a fines de facilitar el ordenamiento de los géneros y especies, pero sin que ello implique necesariamente algún tipo de relación filogenética. Este trabajo presenta un estudio preliminar de los materiales de pingüinos fósiles depositados en el Museo de Historia Natural de Chile {MNHN). Representa una de las primeras contribuciones al estudio de los Sphenisciformes fósiles de Chile, en tanto brinda infonnación que servirá de base para futuros estudios sistemáticos, biogeográficos o de otra índole. El estudio abarcó 47 restos de Spheniscidae de los cuales siete corresponden a tres especies distintas, 21 pueden asignarse a tres géneros diferentes ya conocidos para otras localidades y 16 pueden identificarse so lamente hasta nivel familiar. La terminología empleada para las descripciones de los restos corresponde a la propuesta de Baumel y Witmer ( 1993). Los materiales proceden de estratos que abarcan edades comprendidas desde e l Mioceno Medio a Plioceno temprano de la Formación Bahía Inglesa. (Godoy el al., 2003). EL REGISTRO DE PINGÜINOS FÓSILES DEARGENTINA Y PERÚ Los primeros fósiles de América del Sur asignados a pingüinos provienen de la Argentina y sirvieron de base para el reconocimiento de dos nuevas especies, Cruschedu/a revota Ameghino, 1899 y C/adornis pachypus Ameghino, 1898, originalmente considerados como aves continentales cercanamente emparentadas con los pingüinos, aunque revisiones posteriores y reinterpretaciones de los materiales determinaron que su ubicación había sido errónea (Brodkorb, 1964; Wetmore, 1960; Simpson, 1972, Tonni, 1980). Una gran cantidad de restos de pingüinos de diversas localidades patagónicas de la Argentina fueron la base para nominar, a lo largo de varias décadas de investigaciones, unas 35 especies (Ameghino, 1891 , 1894, 1895, I898, 1905; Moreno y Mercerat, 1891 ; Simpson, 1970, 1972, 1981). Estos restos, procedentes de unidades que abarcan periodos entre el Eoceno Tardío- Oligoceno Temprano al Mioceno Temprano, fueron revisados fundamentalmente por Simpson ( 1946, 1970, 1972, 1981) a quien le debemos una propuesta sistemática que incluye el reconocimiento de cinco subfamilias y una reducción en el número de especies. Ton ni ( 1980), Cione y Tonni ( 1981 ), Cozzuol el al. ( 1993) y Acosta Hospital eche (2003) realizaron comentarios y dan a conocer nuevos hallazgos del Mioceno Tardío temprano de Patagonia. Una revisión detallada muy reciente de los pingüinos fósiles patagónicos, reduce las 35 especies


C. ACOSTA H. et al. 1 Pmgllinos fósiles de la colección del Museo Nacional de Historia Natural de Santiago. Chile

143

alguna vez nominadas, a ocho especies válidas, distribuidas en cinco géneros a la vez que propone un nuevo esquema sistemático que se aplica en el presente trabajo (Acosta Hospitaleche, 2004). En Perú, el estudio de los Spheniscidae fue iniciado por Hoffstener ( 1968) y posteriormente retomado por De Muizon y DeYries ( 1985) quienes mencionaron la presencia de dos probables nuevos !axones de pingüinos para la Formación Pisco (Mioceno Tardío- Plioceno Temprano): uno en el área de Sacaco y el otro, de menor talla, en el área de Ocucaje. En una nueva revisión, Marocco y Muizon ( 1988) asignaron preliminarmente estos materiales a un Spheniscidae indet. distinto de Spheniscus. Posteriormente, Noriega y Tambussi ( 1989), señalaron el hallazgo de un tarsometatarso de gran tamaño procedente del Mioceno Tardío de la Formación Pisco que sería asignable a un nuevo género y especie de Spheniscinae afín a Eudyptes Yieillot, 1816 y Spheniscus sp. Más recientemente, han sido descriptas dos nuevas especies del género actual Spheniscus (Stucchi, 2002; Stucchi et al., 2003), procedentes de varios niveles de la Formac ión Pisco y se ha citado la presencia del género patagónico Pa/aeospheniscus en el Mioceno Medio temprano de la costa de Perú (Acosta Hospitaleche y Stucchi, 2005). En este estudio se sigue la clasificación clásica adoptada por la mayoría de los autores, que agrupa a los pingüinos actuales y fósiles en una única familia, Spheniscidae, incluida en el Orden Sphenisciformes. RELACIÓN DE LOS MATERIALES Orden Sphenisciformes Familia Spheniscidae Palaeospheniscinae Simpson, 1946 Género Palaeospheniscus Moreno y Mercerat, 1891 Paraspheniscus Ameghino, 1905. Perispheniscus Ameghino, 1905 Treleudytes Ameghino, 1905 Chubutodyptes Simpson, 1970 Especie tipo. Pa/aeospheniscus patagonicus Moreno y Mercerat, 1891

Palaeospheniscus biloculata (Simpson, 1970) Chubutodyptes bi/oculata Simpson, 1970 Perispheniscus wimani Ameghino, 1905 Materiales. SGO-PV 0987 (húmero derecho completo), SGO-PY 0988 (epífisis distal de húmero izquierdo), SGO-PY 0989 (tarsometatarso izquierdo completo) (Fig.1 D), SGO-PV 0990 (tarsometatarso derecho completo), SGO-PY 1O14 (tarsometatarso izquierdo). Procedencia. Caldera, Formación Bahía Inglesa, Mioceno Medio- Plioceno Tardío. Colector. Todos los materiales, excepto el SGO PV-1 O14, fueron coleccionados por Fernando Suárez.

Pa/aeospheniscus cf. biloculata (Simpson, 1970) Material: SGO-PY 0980 (húmero izquierdo completo), SGO-PY 0981 (extremo distal de húmero izquierdo), SGO-PY 0991 (húmero izquierdo sin la epífisis proximal), SGO-PV 1031 (húmero izquierdo), SGO-PY 0992 (húmero derecho con extremo proximal deteriorado) (~ig. 2A), SGO-PV 0992 (húmero derecho con la epífis is proximal y las extremitas distalis humen d~tenoradas)._ . . Procedencia. Caldera, Formación Bahía Inglesa, Mtoceno Tardto- Pltoceno Tardto. . Colector. Todos los materiales, excepto los SGO-PV 0980 y SGO-PV 0981, fueron colecctonados por Fernando Suárez.


144

BOLETIN DEL MUSEO NACIONAL DE IIISTORIA NATURAL, CIIILE

Comentarios: estos húmeros son muy similares a los de P. bi/oculata aunque difieren en la configuración de las ex/remitas distalis humeri.

Palaeospheniscus sp. Material. SGO-PV 1013 (cráneo carente de la región rostral) Procedencia. Fosforita. Caldera, Formación Bahía Inglesa, Mioceno Medio- Plioceno Tardío. Colector. Jhoann Canto. Material. SGO-PV 1063 (cráneo carente de la región rostral). Procedencia. Fosforita. Caldera, Formación Bahía Inglesa, Mioceno Medio- Plioceno Tardío. Colector. Jhoann Canto. Material. SGO-PV 1022 (cráneo carente de la región rostral). Procedencia. Fosforita. Caldera, Formación Bahía Inglesa, Mioceno Medio- Plioceno Tardío. Colector. Martín Chávez. Material. SGO-PV 1035 (cráneo carente de la región rostral). Procedencia. Fosforita. Caldera, Formación Bahía Inglesa, Mioceno Medio- Plioceno Tardío. Colector. Alejandro Marchini. Material. SGO-PV 1036 (cráneo carente de la región rostral). Procedencia. Fosforita. Caldera, Formación Bah la Inglesa. Mioceno Medio- Plioceno Tardío. Colector. Mario Suárez. Material. SGO-PV 1054 (cráneo carente de la región rostral). Procedencia . Fosforita. Caldera, Formación Bahía Inglesa, Mioceno Medio- Plioceno Tardío. Colector. Carlos Larraín. Material. SGO-PV 1046 (tarsometatarso derecho completo) (Fig. 1E). Procedencia . Caldera, Fonnación Bahía Ing lesa, Mioceno Medio- Plioceno Tardlo. Material. SGO-PV 1052 (tarsometatarso derecho completo). Procedencia. Caldera, Formación Bahía Inglesa, Mioceno Medio- Plioceno Tardío. Material. SGO- PV 0982 (tarsometatarso derecho completo). Procedencia. Caldera, Formación Bahía Inglesa, Mioceno Medio- Plioceno Tardío. Material. SGO-PV 0993 (cráneo carente de la región rostral) (Fig. 1B). Procedencia. Caldera, Formación Bahía Inglesa, Mioceno Medio- Plioceno Tardío. Colector. Fernando Suárez. Material. SGO-PV 0994 (techo de bóveda craneal). Procedencia. Caldera, Formación Bah fa Inglesa, Mioceno Medio- Plioceno Tardío. Material. SGO-PV 0995 (techo de bóveda craneal). Procedencia. Caldera, Formación Bahía Inglesa, Mioceno Medio- Plioceno Tardío. Colector. Fernando Suárez.


C. ACOSTA H. et al. 1 PingO inos fósiles de la colección del Museo Nacional de Historia Natural de Santiago. Chile

Palaeospheniscinae indet. Material. SGO-PV 0996 (húmero derecho con ambas epífisis deterioradas). Procedencia. Caldera, Formación Bahía Inglesa, Mioceno Medio- Plioceno Tardío. Colector. Fernando Suárez. Material. SGO-PV 0997 (extremo distal de húmero derecho). Colector. Fernando Suárez. Procedencia . Caldera, Formación Bahía Inglesa, Mioceno Medio- Plioceno Tardío. Paraptenodytinae Simpson, 1946 Género Paraptenodytes Ameghino, 1891 Metancylornis Ameghino, 1905 lsotremornis Ameghino, 1905 Especie tipo. Paraplenodytes amarlicus, (Moreno y Mercerat 1891)

Paraptenodytes robustus (Amegh in o, 1895) Arthrodytes grandis Ameghino, 1905 lsotremornis nordenskjoeldi Ameghino, 1905 Paraptenodytes grandis Ameghino, 1901 P brodkorbi Simpson, 1972 P curtus Amegh in o, 190 1 Melancylornis curtus Ameghino, 1905 Material. SGO-PV 1034 (tibiotarso izquierdo) (Fig. 2B). Procedencia . Fosforita. Caldera, Formación Bahía Inglesa, Mioceno Medio- Plioceno Tardío. Colector. Mario Suárez.

Paraptenodyres antarcticus (Moreno y Mercerat, 1891) Palaeospheniscus antarclicus Moreno y Mercerat, 1891 Material. SGO-PV 0983 (extremo proximal y diáfisis de húmero izquierdo). Procedencia . Caldera, Formación Bahía Inglesa, Mioceno Tardlo- Plioceno Tardío.

Paraptenodytes cf. P. antarcticus (Moreno y Mercerat, 1891) Material. SGO-PV 1032 (fémur). Procedencia. Fosforita, Caldera, Formación Bahía Inglesa, Mioceno Medio- Plioceno Tardío. Colector. Mario Suárez. Comentarios. Se encuentra deteriorado el condylus medialis.

Paraptenodytes sp. Material. SGO-PY 1072 (tibiotarso derecho). Procedencia. El Valle. JC3 . Caldera, Formación Bahía Inglesa, Mioceno Medio- Plioceno Tardío. Colector. Carolina Acosta Hospitaleche.

145


146

Paraptenodytinae indet. Material. SGO-PY 0998 (tarsometatarso izq uierdo comp leto) (F ig. 1C). Procedencia. Caldera, Formación Bahía Inglesa, Mioceno Medio- Plioceno Tardío. Colector. Mario Suárez. Comentarios. El índice de elongación (largo/ancho del tarsometatarso) corresponde al de lo s Paraptenodytinae y su talla es del rango de Paraptenodytes antarcticus, aunque la configuración de los sulci longitudinalis y las foramina vascularia proxima/ia no se corresponden con esta especie.

Spheniscinae Simpson, 1946 Pygoscelis Wagler, 1832 Pygoscelis sp. Material. SGO PY 1048 (cráneo sin la región rostral) (F ig. 1A). Procedencia. Ca ld era, Formación Bahía Ing lesa, Mioceno Medio- Plioceno Tardío. Spheniscidae cf. Paraptenodytinae Material. SGO-PV 1037 (fémur). Procedencia. Fosforita. Caldera, Formación Bahía Inglesa, Mioceno Medio- Plioceno Tardío. Colector. Mario Suárez. Comentarios. El caput humeris se encuentra fragmentado.

Spheniscidae indet. Material. SGO-PV 0984 (fragm nto de diáfisis y extremo proximal de húmero derecho). Procedencia. Caldera, Formación Bahía Inglesa, Mioceno Medio- Plioceno Tardío. Material. SGO-PV 0985 (carpometacarpo) Procedencia . Caldera, Formación Bahía Inglesa, Mioceno Medio- Plioceno Tardío. Material. GO-PV 0986 (carpometacarpo). Procedencia . Caldera, Formac ión Bahía Ing lesa, Mioceno Medio- Plioceno Tardío. Material. SGO-PY 1071 (fragmento distal de húmero izquierdo). Procedencia . Caldera, Formación Bahía Inglesa, Mioceno Medio- Plioceno Tardío. Material. SGO-PV 0975 (fragmento proximal escápula). Procedencia. Calde ra, Formación Bahía Inglesa, Mioceno Medio- Plioceno Tardío. Material. SGO-PY 1O17 (carpo metacarpo). Procedencia. Ca ldera, Formación Bahía Inglesa, Mioceno Medio- Plioceno Tardío. Colector. Fernando Suárez. Material. SGO-PV 977 (sinsacro completo). Procedencia. Caldera, Formación Bahía Inglesa, Mioceno Medio- Plioceno Tardío. Material. SGO-PV 1066 (u !na completa). Procedencia . El Valle. JC3. Caldera, Formación Bahía Inglesa, Mioceno Medio- Plioceno Tardío.


C. ACOSTA 11. et al. 1 Pin~Oinos fóslle< ·• de la colecc,·o· n del "'1useo -

· ac1onal de IIJSIOria

1

atural de Santiago. Chile

14 7

Colector. Jhoann Canto y Carolina Acosta Hospitaleche. Material. SGO-PV 1040 (ulna completa). Procedencia. Fosforita. Caldera, Formación Bahía Inglesa, Mioceno Medio- Plioceno Tardío. Colector. Mario Suárez. Material. SGO-PV 1078 (fragmento distal de tibiotarso). Procedencia. Los Sierra. Caldera, Formación Bahía Inglesa, Mioceno Medio- Plioceno Tardío. Colector. Jhoann Canto. Material. SGO-PV 1038 (radio completo). Procedencia. Fosforita. Caldera, Formación Bahía Inglesa, Mioceno Medio- Plioceno Tardío. Colector. Mario Suárez. Material. SGO-PV 1039 (radio completo). Procedencia. Fosforita. Caldera, Formación Bahía Inglesa, Mioceno Medio- Plioceno Tardío. Colector. Mario Suárez. Material. SGO-PV 1033 (fragmento distal de tibiotarso izquierdo). Procedencia . Fosforita. Ca ldera, Formación Bahía Ing lesa, Mioceno Medio- Plioceno Tardío. Colector. Mario Suárez. Comentarios. El material se encuentra en estado altamente fragmentario. Material. SGO-PV 1073 (radio completo). Procedencia . El Valle. JC3. Caldera, Formación Bahía Inglesa, Mioceno Medio- Plioceno Tardío. Colector. Jhoann Canto y Ca rolina Acosta llospitaleche Material. SGO-PV 1068 (fi-agmento proximal de fémur derecho). Procedencia . El Valle. JC3. Ca ld era, Formación Bahía Inglesa, Mioceno Medio- Plioceno Tardío. AGRADECIMIENTOS Al Sr. Daniel Frassinetti, de la Sección de Paleontología del Museo Nacional de Historia Natural, por permitirnos el acceso a las colecciones y por la lectura crítica de este manuscrito. Sergio Hillebrandt nos dio un valioso apoyo en la confección de las láminas y preparación del material. Carolina Contreras apoyó con la realización de parte de las fotografías. REFERENCIAS BIBLIOGRÁFICAS ACOSTA IIOSPITALECIIE. C. 2003 Paraplenodytes antarcticus (Aves: Sphcnisciformes) en la Formación Puerto Madryn (Mioceno tardío temprano). provincia de Chubut, Argentina. Revista Españo la de Paleontologla, 18 (2): 179-183. /\COSTA IIOSPITALECIIE, C. 2004 Los pingüinos (Aves, Sphenisciformes) fó siles de Patagonia. Sistemática. biogeografia y evolución. Tesis inédita Facultad de Ciencias Naturales y Museo. UNLP. 32 t pp. ACOSTA IIOSPITAL ECHE. C.. TAMBUSSI. C. y REGUERO. M. 2001 Catálogo de tipos de Aves fósiles del Museo de La Plata. Revista del Musco. Serie Técnica y Didáctica No 41: 1-28. ACOSTA IIOSPITALECHE. C., FRITIS. 0 .. TAMBUSSI. C. y QUINZIO, A. 2002 Nuevos restos de pingüinos (Aves: Spheniscidac) en la Formación Bahía Inglesa (Mioceno superior -


148

13011· II N DI L MLSEO NACIONAL DL: IIIS 1ORlA NAl URAL. ( IIILI·

Plioceno inferior) de Chile. Actas ) ° Congreso 1 atinoamericano de Paleontología de Vertebrado>. Santiago de Chile. ACOSIA IIOSPITALECIIE. C.) CAN JO. J. Primer registro de cráneos de Palaeospheniscus (A\ es. Sphcniscidae). procedentes de la Fonnación llahia Inglesa (Mioceno Medio-Tardío). Chile. Revista Chilena de Jli storia Natural. (en prensa). ACOSTA IIOSPJ rALECIIE. C. y STUCCIII. M. 2005 Nuevos restos terciarios de Spheniscidae (A' cs. Sphcniscilormes) procedentes de la costa del Perú. Re' ista de la Sociedad Espaí'lola de Paleontología. 20 ( 1): 1-5. AMEGIIINO. F. 1891 )~ numeración de las aves fósiles de la República Argentina. Re' ista Argentina de llistoria atural. 1(6): 44 1453 . 13uenos Aires. AMEGIII O. F. 189-1 Enum~ration s)noptiquc des espéccs de mamilcres lossiles des formations éocénes de Patagonie. Boletín de la Academia Natural de Ciencias de Córdoba. l . 259-452. AMC:GIIINO. r. 1895 Sur les oiscau., fossi les de Patagonie. Boletín del Instituto Geográfico de Argentina. 15: 501-602. AMEUIIINO. F. 1898 Sinopsis geológico-paleontológica. en Segundo Censo de la República Argentina Cap. l . 1 erritorio. rercera Parte. 1: 111-255. figs . 1-104. 13uenos Aires. AMEGIIINO, F. 1899 Sinopsis geológico-paleontológica. Suplemento (adiciones) correcciones): 1-3 . AMEGIII O. F. 1905 Enumeración de los impenncs fósiles de l'atagonia) de la Isla Se) mour Anales del Musco Nacional de Buenos Aires. 3 (6): 97-167.1áms. 1-8. figs. 1--1. 13AUMFI.. J. y Wll MER. L. M. 1993 Osteología. Fn: J. J. Baumel. A. S. K111g. A. l\1 J.ucas. J. l:. Breatile) 11. 1:. ¡:, ans (cds). llandbook o fa, ian a nato m) : Nomina Anatomica Avium: -15-132 Nuthall Ornithological Club. Cambridge. Massachusctts. BRODKORB, P. 1964 Catalogue of fossil birds. 2 ( \nscrifom1cs through Galliformes) Bullctin of tite ll orida State Muscum (Biological Scicnces). 8 (3 )· 195-335. Gaines' ilk. CION~.. A 1.. } ION l. E. P. 1981 Un pingüino ck la Formac1ón Puerto Madi') n (M1oceno tardío) de Chubut. Argentina. Comentarios acerca del origen, la paleoccología) toogeografia de los Sphcniscidae. Anales Congreso Latinoamericano de Paleontología .. 2nd (confcrcncc hcld April 1981 at Porto Alegre. Uratil) 2. 591-604 . COZZUOL, M. A.. Ji\M13USSI. C y NORIEGA. J. 1993 Un pingüino (Aves: Spheniscidac) de la Formación Puerto Madi') n (Mioceno Medio) en Península Valdés. Chubut. Argentina. con importantes implicancias filogcnéticas. X Jornadas Argentinas de Paleontología de Vertebrados. La Plata. Ameghiniana 30:327-328. DE MllllON. C. y DcVRIES. T. DE 1985 Gcology and palcontology oflate Ccnotoic marine deposits in thc Sacaco area (Perú). Geologischc Rundschau. 7-1, p. 5-17-563 . GJANNINI. N. P.) BERfCLLI. S. 200-1 Phylogeny of extant penguins based on intcgumcntal') and brccding charactcrs. Auk 121 (2): -122-434. GODOY, E.• MARQUARDT. C. y BLANCO. N. 2003 Geología de la Carta Caldera. Región de Atacama. Carta Geológica de Chile. Serie Geología 13ásica escala 1:100.000. Servicio Nacional de Geología y Minería (Chile). LINNAEUS. C. 1758 ystcma Naturae pcr Regna Tria Naturac. ccundum Classes. Ordincs. Genera. Spccics, Cum Charactcribus. Diffcrentiis, Synonymis. Locis. 824 p. MARPLES. 13. J. 1952 ,Early Tertiary penguins ofNew Zcland. Geological. urvcy Paleontological Bullctin. 20. 1-66. MARTINEZ. l. 1992 Ordcr Sphcnisciformes. En: del Hoyo. J .. A. EIlion) J. Sargatal (cds.) Jlandbook ofthc birds ofthe world. Vol. 1 Ostrich to Ducks: 140-160. Links edicions. Barcelona.


C. ACOSTA 11. el al. 1 Pingllinos fósiles de la colección del Museo Nac1onal de IIJStona Natural de

anuago. Chile

149

MJ\ROCCO. R. y MUI/.ON. DE C. 1988 Los vertebrados del cógcno de la costa su r del Perú . Boletín del In stituto Francés de Estudios Andinos. 17(2):105- 117. MEYEN . F. 1834 Nova Acta (Verhandlungcn) Academia Cacsarca Lcopoldino-Carolina Germanica Naturac Curisorum. MORENO. F. P. y MERCERJ\T. A. 189 1 Catálogo de los pájaros fósiles de la República Argentina consen adosen el Musco de La Plata. Anales del Musco de La Plata (Paleontología Argentina. 1): 7· 71. láms. 1-21 . Texto español francés. NORII oGA. J. y TAMBUSSL C. 1989 Un Spheniscidae (Aves: Sphenisciformes) del Mioceno Tardío de la costa del Perú. 1\meghiniana. 26 (3-4). 247. SIBLEY. C.G. y MONROE. B. 1990 Dist ribution and Ta.xonomy of Birds of the World. Yale Univer;it) Press. Ne" lla' en & London. p. l-1 111 . SIMPSON, G. G 1946 Fossil pcnguins. Bulletin ofthe American Muscum ofNaturalllistory. 87 ( 1): 1-1 OO. fí gs. 1-33. New York. IMPSON , GG 1970 Mioccne pcnguin from Victoria. Australia. and Chubut, Argentina. Mcmoirs ofthc Naturalllistol) Museum Victoria. 31: 17-24. SIMPSON, G G 1972 Conspcct us ofPatagonian Fossil Pcngu ins. American Muscum Novitates. 2488: 1-37. SIMPSON. G. G 1977 Penguins. Past and prcsent. hcre and therc. Yalc Univcrsity press Ncw ll avcn. 150 pp. London . SIMPSON. G. G 1981 Notes on sorne fossil pcnguins. including a nc" gcnus from Patagonia. 1\mcghiniana. 18 (3-4): 266-272. lám l. Buenos J\ ircs. STONEIIOUSE. B. 1967 The general biology and thermal balances ofpenguins. 1\dv. 1:,- co l. Res.4: 13 1-196. STUCCIII. M. 2002 Una nueva especie de Spheniscus (/\ves: Spheniscidae) de la Formación Pisco. Perú. Boletin de la Sociedad Geológica del Perú. 94: 19-26. STUC 111. M.: URB INA. M. y GIRALDO. 1\. 2003 Una nueva especie de 'phcni sc idac del Mioceno tardío de la Formación Pisco. Perú. Bullctin lnstitut Fran~ais d'EtudcsAndincs, 32 (2): 361-375. SUNDEVALL, C. 187 1 Procccdings ofthc Scientifíc Mcctings ofthc Zoological Society ofLondon. TAMBUSS I, C., REGUERO. M., Mi\RENSI, S. y SANTILLi\NJ\. S. Crossvallia unienwillia, a ncw Sphcniscidae ( phcnisciformes, Aves) from the Late Paleoccne of Antarctica. Geobios. (en prensa). TONNI, E. P. 1980 The prcscnt statc ofknowlcdgc ofthc Cenozoic birds of Argentina. Contributions in Scicnce. 330: 105- 114, fíg.l . Natural llistory Museum. Lo Angeles. V IEILLOT, L. 18 16 Analysc d ' une nouvcllc ornitho loguie elementairc. París. 67-70. WJ\GLER, J. 1832 Isis. odcr Encyclopacdischc Zeitung, von Okcn: 1817-1848. WAL 11. S. 1\. y IIUME, J. P. 2001 A ncw Ncogenc marine avían asscmblagc from orth-Ccntral Chile. Journal ofVertebratc Paleontology. 21 (3): 484-491. WETMORE, A. 1960 J\ classifícation for the birds ofthe world. Smithsonian Mise. Co ll .. 139 ( 11 ): 1-37.

Contribución rec ibida: 16.06 .05 ; aceptada: 30.08.05.


BOLETIN DEL MUSEO NACIONAL DE HISTORIA NATURAL, CH ILE

150

o

2cm

e

D

E

o

1 2cm

FIGURA l. A. Pygoscelis sp. , SGO-PV 1048, cr谩neo de la regi贸n rostral. B. Palaeospheniscus sp. SGO-PV 0993, cr谩neo carente de la regi贸n rostral. C. Paraptenodytinae, SGO-PV 0998, tarsometatarso izquierdo completo. D. Palaeospheniscus biloculata. SGO-PV 0989, tarsometatarso izquierdo completo. E. Palaeospheniscus sp. SGO-PV 1046, tarsometatarso derecho completo.


C. ACOSTA H. e1 al. 1 p mg · o·mos ""ó SI·1es de la colección del Museo Nacional de Historia Natural de Santiago, Chile

151

o

o

1

1

2cm

, 2cm

FIGURA 2. A. Palaeospheniscus cf. P biloculata, SGO-PV 0992, húmero derecho. B. P. robustus, SGO-PV 1034, tibíatarso izquierdo.


152


Bo letín de l Museo Nac 1o nal de llls tori a Natural. Ch1 le. 5 ~

153- 158 (2005)

UN CERAMIO EXCEPCIONAL DEL COMPLEJO LLOLLEO: ALGUNAS SIMILITUDES TECNO-MORFOLÓGICAS

M useo

E Ll A !\ DU RÁN S. ac io na l de 1li s toria Natu ra l. Cas ill a 787. Sant iago-Ch ile e- m a il : ed uran '!!m nhn.c l

RI:Sl MEN Se_ pre e n la el ha llazgo fo rtull o de un enterrato rio que comprende a restos óseos de un infa nte } Jos O bJ eto~ que form an parte de su ofrenda funerari a. en tre los cuales se destaca. por sus caracterisucas. un ce ram1 o a ntro po mo rfo. l:s ta ofre nd a fun e rar ia pe rm ite a d sc n b ~r e l co nJ unt o a l Pe n o d o Alfarero Temprano del litoral de C hile Centr al Pa labras c lave : Alfa rero Tem prano. C hile Ce ntra l Ceram 1o ant ropo mo rfu . ABSTRACT In this paper we present the acc ident al disco\ e'} of osteological remai ns of an mfa nt and his offenn g. A mong the o bj ccts. an anthropomorph ic po llef} 1s remarkab le for 11s charactens11c The bun al ca n be es tabl is hcd as belo ngin g 10 the carl} cerami c pcri od in Central C hile. Ke} \\ Ords: Ea rl} ceram ic perio d. Ce ntral C h ile. Anthropo morp h1 c po n er)

rNTRODUCCIÓN El hallazgo que se informa se localiza en el litora l de Chil e Central, área en qu e se man ifi esta con mayor fuerza el Complejo Llolleo, expres ión cultural del período agroalfa rero temprano (Falabe ll a F. y M. T. Planella 1979, 1980 a y b, 1991 ) y que muestra desde sus inicios restos culturales muy elaborados y un contexto alfarero caracterizado por la presencia de tres tipos cerámicos: tipo Llolleo Pulido, tipo Llolleo Inciso Reticulado y tipo Llolleo No Pulido (Falabella y Planella, 1980 a) . La unidad cultural conocida como Complejo Llolleo, presenta elementos comparables tanto en los sitios de la costa como en los del interior, especialmente en las vas ijas utilizadas en los rituales funerarios , sociales y en e luso de adornos corporales como los collares de cuentas di scoida les de pi edra (Sanhueza et al 2003). A fines de la década de los 80, un aficionado a la arqueolog ía, Juan Francisco Vargas, descubri ó en forn1a casual piezas arqueológicas expuestas en el perfil eros ionado de un zanjón natural localizado en los alrededores del área urbana de la ciudad de San Antonio (33°35' S - 71 °36' W) en la costa de Chile Central. Debido a la evidente amenaza de desaparición de los materiales se sintió forzado a efectuar una excavación de salvataje. De acuerdo a la información entregada por el Sr. Vargas, la excavación la realizó por niveles artificiales de 50 en 50 cm, descubriendo a los 136 cm de profundidad, restos del enterratorio de un infante y sus ofrendas, las cuales procedió a retirar. Todos los objetos fueron entregados a la Sección de Antropología del Museo Nacional de Historial Natural (MNHN) para su correspondiente estudio y conservación. El objetivo principal de este estudio, es dar a conocer los elementos culturales asociados al enterratorio, con especial referencia a un notable ceramio antropomorfo y, adscribirlos al período cultural correspondiente. Se ha dejado para un artículo posterior, el análisis del resto de los materiales.


BOLCTIN DEL MU EO NACIONAL DE IIISTORIA NATURAL. CIIILL:

154

ENTERRATORIO Los restos óseos exhumados fueron identificados por la bioantropóloga del Museo Nacional de Historial Natural, Silvia Quevedo, determinando que dientes, caninos, molares y partes de la mandíbula inferior, correspondían a un individuo de aproximadamente un año de edad. La mayoría de e llos estaban teñidos de color verde, producto de la ox idaci ón de los objetos de cobre que lo acompañaba n. Junto a l esqueleto se encontraron como ofTendas, los sigu ientes materiales: -Numerosas cuentas de collar de diferentes tamaños, espesor y materia prima, siendo las más abundantes las de forma discoidal , con un diámetro entre los 0,3 cm a O, 7 cm, elaboradas en basalto (645 enteras y fragmentos) y en concha (258 enteras y fragmentos), mezcladas con cuentas de tipo tubul ar con un largo prom ed io de 0,5 cm y un diámetro de 0,4 cm, fabricados en malaquita (5) y otro mater ia l posiblemente apatito (6) (figura 1). -Un objeto formado por dos hilos de cobre retorcidos llllO sobre e l otro, separándose en dos en un extremo; e l cuerpo torcido tiene un largo de 1,8 cm y un espesor de 0,4 cm (figura 2) además de algunos fragmentos. -Argo llas de cobre que se presentan abiertas con una pequeña protuberancia en cada extremo, cuatro están completas y varias fragmentadas , con un diámetro de 2,0 cm y e l espesor del hilo de cobre de 0,2 cm; además de un par de argollas simples, abiertas y de menor tama1io, diámetro 1,2 cm y espesor de O, 1cm (figura 3).

o =-LI"' -~

=-~ :

rt'l

:N

=

w:

~-

~....:

·O

FIGURA l. Cuentas de collar.

FIGURA 2. Adorno de cobre.


E. DURÁN 1 Un ceramio excepc ional del complejo Lloll eo: algunas similitudes tecno-morfológicas

155

~ 111! 111 1~1111! 11111~ 111! llll~llljiiii~IJII!III~

O

1

2

3

4

S

FI GU RA 3. Argo llas de cobre.

-Una vasija cerámica antropomorfa, incisa, modelada y con pintura post cocción (figura 4).

DESCRIPCIÓN DETALLADA DEL CERA MIO A continuación se proporciona el detalle de la vasija cerámica descubierta. Forma: jarro completo de cuerpo globular, de base plano-convexa, con un gollete abultado y una cabeza antropomorfa modelada. Ambos están unidos en su parte superior por una asa puente de sección elíptica, simple y horizontal. Pasta: por la observación de dos sectores pequeños faltantes, se reconoce una pasta muy compacta, antiplástico fino y distribución homogénea de color gris oscuro. Tratamiento de superficie: cara externa pulida. Cara interna alisada. Cocción: posiblemente reductora. Decoración: a) Modelada: la cabeza presenta un rostro antropomorfo con sus rasgos en relieve. Las líneas de cejas se inician en las orejas y se unen al centro del rostro dando origen a la nariz de tabique recto, de lados hiperboloides y dos perforaciones circulares que representan los orificios nasales. Las orejas se han logrado mediante dos anchas perforaciones. Los ojos en la forma de grano de café con una incisión central y la boca sobresaliente y de forma similar a los ojos. b) Incisa y pintada: dos líneas incisas rellenas de color rojo recorren la línea en relieve de cejas y nariz. A partir de la parte inferior de los ojos, cubriendo las mejillas, hay líneas incisas rectas y quebradas en ángulo recto pintadas de color rojo y negro, mientras que en la barbilla, se encuentran dos incisiones en forma de ganchos opJJestos entre sí que podrían representar pintura facial o tatuaje. Separando el go llete del cuerpo hay dos líneas incisas paralelas (figura 5). e) ahumado: el cuerpo del gollete presenta dos líneas incisas paralelas en zigzag, unidas en sus


BOLETIN DEL MUSEO NAC IONAL DE IIISTORIA NATURAL, CIIILI:

156

extremos. La superficie encerrada por estas líneas está pintada de color rojo. En el asa puente se presenta un motivo similar pero pintado de color negro ahumado (figura 6). Inmediatamente sobre la base de la vasija, hay una línea incisa perimetral que delimita la parte inferior de la decoración del cuerpo. La decorac ión del cuerpo está formada por una línea en zigzag que lo circunda, dejando una superficie de color rojo. A ambos lados del cuerpo, entre el gollete y el cuello de la cabeza modelada, se desarrolla otra línea en zigzag, paralela a la anterior, dejando un campo de color negro ahumado. Hay que hace r notar que el color rojo aplicado es post cocción.

FIGURA-+. Ceramio antropomorfo.

O "l"'j'I"'~'"'I"'J"'''"¡"''"'~

FIGURA 5. Detalle del rostro.

FIGURA 6. Detalle del asa.


E. DURÁN 1 Un ceramio excepcional del complejo Llolleo: algunas similitudes tecno-morfológicas

157

Dimensiones: Altura- Base/asa puente: 11 ,7 cm Altura- Base/parte superior gollete: 11 , 1 cm Alto máximo cuerpo: 8,4 cm Alto máximo cuello abierto: 5,2 cm Alto máx imo cuello modelado: 6, 1 cm Diámetro máximo cuerpo: 10,4 cm Diámetro cuello abierto: 5,0 cm Diámetro cuello modelado: 4,7 cm Espesor paredes: 0,3 cm Ancho asa puente: 3, 1 cm Espesor asa puente: 0,4 cm. DISCUSION Y CONCLUSIONES A través del análisis de los materiales encontrados en el sitio de San Antonio, se constató que los restos procedentes del primer nivel, corresponden a objetos líticos y cerámicos pertenecientes a la cultura Aconcagua. Aquellos de un segundo nivel corresponden a un contexto del Complejo Llolleo 1 con presencia de fragmentos cerámicos con pintura resistente, decoración negativa, superficie pulida y decoración modelada. En el tercer nivel se ubica la tumba que contenía los restos del infante junto a una ofrenda funeraria , que fue adscrita al Complejo Llolleo 11. De esta manera, fue posible constatar en ese lugar una perfecta coincidencia con la secuencia cultural aceptada para el sector costero (Falabella y Planella 1979, 1980ayb). Las características de los hallazgos realizados en este último nivel (tercero) son comparables con aquellos rasgos identificados como Llolleo, tanto en sitios del litoral como del interior de la zona central, como son Laguna El Peral (LEP-C), El Mercurio (EM) y La Granja, entre otros. Por ejemplo, el componente 11 del sitio costero LEP-C (Liolleo 11 o desarrollado), presenta elementos comunes tales como cuentas de piedra y malaquita; modelados antropomorfos; decoraciones incisas y pintadas; rasgos humanos con cejas y nariz continua y ojos granos de café; aplicación de pintura de color rojo o fierro oligisto o por la técnica de ahumado (Falabella y Planella 1980b; Planella el a/1991 ). Por su parte el sitio de La Granja, ubicado en el valle del Cachapoal, de características rituales particulares por la abundancia de restos de pipas, entrega numerosos fragmentos de asas antropomorfas de vasijas asimétricas; jarros pulidos de tamaño mediano y pequeño; decoraciones incisas o pintadas; vasijas con incisiones en el cuello y, como ofrenda de funebria , collares de cuentas discoidales de piedra (Planella el a/2000). Con la ocupación 1y 11 de El Mercurio, sitio del interior de Chile Central, es que este enterratorio que se describe, comparte más similitudes. En ambos casos acompañan a los infantes objetos de cobre nativo. En el caso del enterratorio de EM ( 120+-180 d.C.) se presentan dos aros en forma de argolla, mientras que en el de San Antonio, hay argollas de cobre y un objeto formado por dos hilos del mismo material, retorcidos uno sobre el otro y separándose en uno de sus extremos, supnniéndose una función ornamental. Otra similitud es la presencia de collares de cuentas discoidales de piedra. El patrón cerámico de El Mercurio (Sanhueza, L. 1997) está relacionado con la decoración incisa que delimita campos rojos, jarros de tamaño pequeño, asa puente, representación antropomorfa modelada con cejas y nariz continua y ojos grano de café, con fechados bastante coherentes con la fase 11 del Complejo Llolleo costero (Falabella, 2000).


158

130LLTIN DI-L MU$[0 NACIONAL DE IIISTORIA NATURAL. CIIILI

AGRADECIMIENTOS

Expreso mi gratitud al Sr. Juan Francisco Vargas por entregar al Museo Nacional de Historia Natural todo el material rescatado junto a su diario de campo. REFERENCIAS 13113LIOGRÁFICAS FALABELLA F. 1994 El sitio arqueológico de El Mercurio en el conlexto d~ la problemática cultural de l periodo alfarero temprano en Chile Central. Segundo Taller de Arqueología de Chile Central. FALABELLA F. y PLANELLA. M. T. 1979 Curso inferior del río Maipo: evidencias agroalfareras. rcsi s para optar a la Licenciatura en Prehistoria y Arqueología. Departamento de Ciencias Antropológicas y Arqueología Universidad de Chi le. Sanliago. 1980a Secuencia cronológico-cultural para el sector de desembocadura del río Maipo. Revista Chilena de Antropología (3): 87-107. Departamento de Antropo logía. Universidad de Chi le. Santiago. 1980b Informe de investigaciones arqueológicas en el si tio Laguna El Peral-C. Actas 1 Congreso de Chileno de Antropología. p. 526-539. Santiago. 1988-89 Alfarería temprana en Chile Centra l: un modelo de interpretación. Paleoetnológica 5:41-65. Buenos Aires. 1991 Comparación de ocupaciones preccrámicas) agroalfareras en el litoral de Chile Central. Actas del XI Congreso Nacional de Arqueología Chilena tomo 3:95-1 12. MNIIN-SCIIA. San tiago. PLANELLA, M. T., FALABELLA, F.. DEZA A. ) ROMÁN A. 1991 Proposición de fases en los contextos alfareros tempranos de la costa de Chile Central Actas del XI Congreso Nacional de Arqueología Chilena. 3: 113-130. Museo Nacional de lli storia Natura l y Sociedad Chilena de Arqueología. Santiago. PLANELLA, M. T. , FALABELLA F. y TAGLE B. 2000 Complejo fumatorio del período agroalfarcro temprano en Chile Central. Co ntribución Arqueo lógica 5 tomo 1: 895-909. SAN II UEZA. L. 2000 Período agroalfarero temprano en el interior de Chile Central: una vi sión desde la cerámica. Contribución Arqueológica 5 tomo 11: 541-570. Actas del X IV Congreso Nacional de Arqueología Chilena. SANIIUEZA L.. VÁSQUEZ M. y FALABELLA F. 2003 Las sociedades alfareras tempranas de la cuenca de antiago. Chungará 35 ( 1):23-50. Arica.

Contribución recibida: 15 .06.05 ; aceptada: 02 .08.05 .


COMENTARIOS DE LIBROS

HEPÁTICASYANTOCEROTESDEL ARCHIPIÉLAGO DE CHILOÉ. Una introducción a la flora briofítica de los ecosistemas templado-lluviosos del sur de Chile. ( 160 p. con 43 láminas en color y 17 figuras. 2005)* C. Villagrán, G. Hiissel de Menéndez y E. Barrera Es un privilegio muy grande que se me haya so licitado hacer un comentario de esta valiosa contribución científica sobre ''Hepáticas y Antocerotes del Archipiélago de Chiloé". En primer lugar me entusiasma la materia: Hepáticas y Antocerotes, que tradicionalmente junto con lo s musgos conocíamos como "B riófitas ", y que hoy, deberían ser considerados como Divisiones, de acuerdo con la experiencia taxonómica tradicional y con estudios moleculares recientes. Desde pequeño al frecuentar los bosques nativos en Chiloé, por curiosidad o en busca de sapos, y sin saber por qué, me familiaricé con este grupo vegetal, sin siquiera conocerlo. Probablemente, lo que más me llamó la atención fue la hermosura y variedad de sus especies o el encontrarlas con gran frecuencia como epífitas,sob re troncos de árboles vivos y muertos de la selva austral. En mi época de estudiante universitario, en la década de 1940, era muy difícil, aún para los alumnos de Ciencias Biológicas, reconocer alguna de las especies frecuentes en estos bosques. Por esta publicación me doy cuenta que esa dificultad prácticamente ha perdurado hasta el día de hoy, en que nuestras autoras han decidido hacer públicos los resultados de sus investigaciones por medio de este hermoso, didáctico y medular trabajo sobre estos grupos que tanta importancia e interés tienen como

integrantes de los ecosistemas templadoslluviosos del extremo sur de Sudamérica. Es notable que hayan constatado que estos grupos de Briófitas en los bosques australes «exhiben la mayor riqueza de especies y diversidad de morfologías y asociaciones, exhuberancia solamente comparable con la de bosques montañosos tropicales y de escasas áreas templadas, como las islas de Tasmania y Nueva Zelanda», aseveración que es muy importante de recordar, sobre todo, en el momento en que talamos o autorizamos las talas de estos bosques sureños. Muchas de sus comunidades conforman microhabitats para un gra n número de comunidades de animales, cuyas relaciones ecológicas se vislumbran ya como de gran valor científico, pero son insuficientemente conocidas. La microfauna que convive con las epifitas constituye un área de conocimiento que deberá ser desarrollada con mayor énfasis, tanto por sus potencialidades científicas como tecnológicas. La demora en adquirir este conocimiento podría ser fatal al desaparecer nuestros bosques nativos. No sabríamos ni siquiera lo que se perdió. Probablemente una investigación profunda de sus relaciones ecológicas pudiera conducir también a la obtención de nuevas sustancias químicas aplicables a procesos agropecuarios (pesticidas), industriales, medicina, etc. Hoy se nos entrega también una herramienta de identificación de hepáticas y antocerotes que es un gran paso para facilitar la incorporación de este grupo entre los objetos de estudio frecuentes de nuestra naturaleza, lo cual estimulará la necesidad de conocer mejor los bosques templados-lluviosos de esta área de Sudamérica. Las autoras ya han logrado establecer 32 familias 79 géneros y 229 especies de Hepáticas y Antocerotes del Archipiélago de Chiloé, entre 41 °47' y 43° 30' S., y describen brevemente todos los géneros representados, al mismo tiempo que destacan de una manera


muy especial, las especies de las islas. Constatan, también, que la mayoría de los géneros tienen pocas especies e ilustran magníficamente géneros y especies representa! ivas. Debe destacarse, que en un glosario anexo han definido los términos técnicos que utilizan en las descripciones, lo cual las hace accesibles para biólogos no especialistas. En el trabajo se caracterizan e ilustran la sociología y hábitats preferenciales de Hépáticas y Antocerotes de Chiloé. Se hace un análisis de sus patrones de distribución en Chile y a nivel global, y después se discute la biodiversidad de las Hepáticas de las islas, como también un efecto de historia glacial y Gondwánica del territorio. Es conmovedor leer que "actualmente los bosques del sector nor-oriental y central de la Isla Grande, donde se concentra la población urbana y rural del Archipiélago, se encuentra en estado avanzado de degradación, dado a que el desarrollo económico del sector se basa mayoritariamente en la extracción de productos forestales y pesqueros". Pero, es gratificante que especifiquen al mi smo tiempo: "Las colecciones en que se basa este e tudio proceden mayoritariamente de tres sectores escasamente prospectados en la Isla Grande de Chiloé, los cuales aún conservan gran parte de la cubierta vegetal original de las islas. Estos tres sectores se destacan con recuadros en la Lámina 5". Uno se encuentra en la comuna de Castro (Cordillera de Piuchué), otro en la comuna de Queilen, el tercero en el Archipiélago de Guapiquilán e Isla Guafo. Aún es tiempo de salvar algunas de estas zonas naturales, de tanto valor científico, para la posteridad . Las autoras destacan la zonación altitudinal de hepáticas epifiticas, dada la escasa información sobre las asociaciones de hepáticas vinculadas con los distintos tipos forestales del sur de Chile, siendo pioneras en este tipo de investigación. Y dan como ejemplo lo que sucede en la vertiente oriental de la Cordillera de Piuchué, en los bosques valdivianos y nordpatagónicos. Describen las hepáticas

corticícolas que varían de acuerdo con el árbol huésped y las densas cubiertas de hepáticas frecuentes en las bases de los árboles y los troncos en vías de desintegración. Llaman la atención sobre las quebradas muy húmedas y sombrías, junto a cascadas y desembocaduras de ríos, que son áreas en las que proliferan especies de criptógamas epifilas que forman, según sus observaciones, un verdadero microcosmos en que abundan protalos de helechos , musgos , líquenes , hongos y hepáticas. Expresan que en los ecosistemas de bosques, las asociaciones más ricas en especies de Hepáticas se desarrollan en suelos húmedos, preferentemente junto a riachuelos, cortes de senderos o depresiones. Encuentran especies acuáticas y palustres y otras que viven sobre gravas o sobre rocas, como también en turberas o "ñadis"'. Encuentran con frecuencia algunas especies cosmopolitas en los techos de las casas. Un capítulo importante está consagrado a la distribución geográfica de las especies, encontrando cuatro patrones relevantes "que exhiben una evidente vinculación con la historia climática y tectónica del Terciario y Cuaternario de Chile··. Finalizando con un acápite que concluye que la «riqueza de especies de Hepáticas de Chiloé es muy alta, con representación de algo menos de la mitad de las especies de Chile Continental, con un claro predominio del patrón subantártico. " La destacada biodiversidad y predominio de especies subantárticas en el Archipiélago de Chiloé podría ser interpretada como la "marca biogeográfica" dejada por los cambios vegetales y climáticos ocurridos durantes las repetidas glaciaciones del Pleistoceno". Dejan constancia que son «de especial interés para la flora de bosques del extremo sur de Sudamérica las estrechas conexiones (11% de las especies de Hepáticas de Chiloé) con los territorios templados deAustralasia, principalmente Nueva Zelanda y Tasmania.». Al mismo tiempo recuerdan que para otros grupos de "briótitas", como los musgos. también se han establecido estrechas relaciones filogenéticas y biogeográficas entre Nueva Zelanda, Chile y


otras regiones Gondwánicas". En resumen , es una publicación muy interesante, que ilustrará al lector sobre dos importantes grupos de "Briófita s'·. Es especialmente motivadora por la hermosura de sus láminas, sus contenidos didácticos y porque trasluce el cariño de las autoras por una Región única, con una naturaleza tan exuberante , variada y llena de hermosos paisajes naturales que debe ser conservada para la posteridad, no sólo para desentrañar allí sus enigmas, sino para recrearse con esta belleza natural irrepetible, que eleva el espíritu y lo recrea.

Es un estudio especialmente provechoso para estudiantes universitarios y de otros niveles; para todos los profesores de la Región, muchos de ellos de intensa vocación magisterial, con gran inquietud por mostrar a sus alumnos y a los afuerinos las maravillas de una naturaleza que en muchos casos aún se conserva virgen. Servirá a botánicos. zoólogos, ecólogos, expertos forestales, a funcionarios públicos. a turistas y al hombre común que muchas veces desea satisfacer su curiosidad innata, sin lograrlo por falta de una infonnación adecuada y atrayente.

Nibaldo Bahamonde N. Academia Chilena de Ciencias

• Disponible en Biblioteca del Museo Nacional de Historia Natura l, fono 56-2-6804613.


LAS ESPECIES CHILENAS DEL GÉNERO LJOLAEMUS WIEGMANN, 1834 (IGUANIA: TROPIDURIDAE: LIOLAEMINAE) TAXONOMÍA, SISTEMÁTICA Y EVOLUCIÓN Daniel Pincheira-Donoso y Herman Núñez (Publicación Ocasional del Museo Nacional de Historia Natural, Chile, N° 54, 486 p., 84 figs.)* El libro sobre los lagartos del género Liolaemus, correspondientes a especies distribuidas en el cono Sur de Sudamérica, uno de los tres géneros más diversificados del mundo, es una necesidad que viene a llenar un vacío que la comunidad de herpetólogos estaba esperando. Esta Publicación Ocasional del Museo Nacional de Historia Natural de Chile, sign ifica cerrar un ciclo de 40 años. significa juntar el libro "Reptiles de Chile" del Dr. Roberto Donoso-Barros. publicado en el año 1966, libro paradigmático, en el que todos los que nos iniciamos en la "herpetología" en la década de los setenta, tuvimos la suerte ele poder estudiarlo, con esta actual y sig nific ativa publicación. La parte central del libro son las Descripciones ele 76 especies, que junto con las politípicas, hacen un total de 85 taxa. Es significativo señalar que estas descripciones se basan en el estudio de más de 4200 ejemplares. Las descripciones están basadas en un listado ordenado ele caracteres con sus respectivos estados del carácter, lo que permite construir matrices comparativas para cada uno de los grupos reconocidos de los subgéneros de Liolaemus: Subgenéro Donosolaemus subgén. nov, Eulaemus, Liolaemus (sensu striclo). Cada descripción comprende: - Una mención general al grupo al que pertenece la especie. - El nombre ele la especie y su ubicación

subgenérica. - Las distintas descripciones y redescripciones realizadas cronológicamente (cuando corresponde). - La /erra lypica. - La diagnosis específica. -A continuación la detallada descripción de cada una de las especies. -La coloración comparada entre machos y hembras (Se echa de menos que las magníficas figuras de las especies de Liolaemus no hayan sido impresas en color (se entiende el costo que esto significa). - Su distribución geográfica. - Una breve mención a su Historia Natural. - Observaciones ( respecto de aspectos generales significativos ele mencionar). Considero que este es el cuerpo central del libro, que solo y de por sí justifica esta excelente publicación. De las 486 páginas, 378 se ocupan de lo señalado anteriormente. Otros aspectos dignos de destacar son: La Metodología, es explícita y didáctica. Para el análisis de los numerosos caracteres taxonómicos se consideran elementos como: - Análisis de la lepidosis, morfométricos, osteológicos, de la muscu latura , patrones de coloración y biogeográficos. A estos análisis se acompañan Figuras de la morfometría realizada, de los tipos de escamación y tres excelentes fotografias de la región cefálica en vista superior, lateral e inferior, señalando 34 escamas diferentes. Estas Figuras y los caracteres señalados son fundamentales para entender explícitamente las descripciones. Otros dos aspectos significativos son la "Lista y Posición Sistemática de las especies del genéro Liolaemus de Chile" , por cierto, en este momento la más actual izada y la "Clave de determinación de los Taxa" , guía fundamental para la identificación de estos. El detalle del Material Estudiado, es de por sf un acucioso trabajo. Se deja constancia de las colecciones herpetológicas depositadas en JI Museos nacionales e internacionales, desde donde se ha obtenido el material de estudio


y se señala detalladamente los datos de cada uno de los ejemplares de las distintas especies descritas: Museo al que pertenece, número del holotipo , localidad , fecha de captura y colectores. Los mismos datos para los para tipos. Finalmente, quisiera dejar constancia de la extensa y actualizada Literatura Citada,

ordenada alfabéticamente ) por año de publicación. que comprende 342 citas. Varios contenidos no han sido comentados, me excuso, dada la cantidad de temas tratados en esta publicación. Cualquier lector-herpetólogo apasionado necesitará varias semanas para leer concienzudamente este magnifico libro.

José avarro Barón Académico de la Universidad de Chile

• Disponible en la Biblioteca del Musco Nacional de Historia Natural. Chile. fono 56-2- 6804613.



INSTRUCCIONES A LOS AUTORES La Dirección del Museo Nacional de Historia Natural considerará para la publicación en su Boletín, contribuciones originales e inéditas en las diferentes disciplinas relativas a las Ciencias Naturales) Antropología. PRESENTACIÓN DE ORIGINALES: Los autores deberán enviar al Director del Museo Nacional de Historia Natural o al editor del Boletín (Casilla 787, Santiago). el original y dos copias del trabajo. mecanografiado a doble espacio, en papel de buena calidad, tammo carta. con márgenes de por lo menos 2.5 cm, además de una copia electrónica. En el texto, deberá ponerse con letra cursiva los nombres científicos correspondientes a géneros. subgéneros. especies y subespecies. además de la expresión et al. El Editor a través de su Comité Editorial someterá los originales al juicio crítico de especialistas) revisará el estilo antes de decidir su publicación: las observaciones serán enviadas al autor. El Editor y el Comité Editorial se reservan el derecho de rechazar aquellos trabajos que a su juicio no se ajusten al nivel de la revista. Cuando un manuscrito se encuentre en proceso de revisión para su aceptación. no debe ser enviado para su publicación a otras revistas. TÍTULO: deberá ser corto y preciso. El (los) autor (es) indicará(n) debajo del título el nombre y dirección postal de la Institución a la que pertenece(n) y su dirección de correo electrónico. RESUMEN: los originales en español deberán llevar un resumen en este mismo idioma } otro en un idioma extranjero de amplia difusión (preferentemente inglés). Estos deberán breves y objetivos: incluirán sólo el contenido y las conclusiones del trabajo y no excederán las 250 palabras. El resumen en idioma extranjero debe ir encabezado por el título del trabajo en el idioma respectivo. El trabajo deberá estar organizado en una secuencia lógica. En la introducción deberá dejarse claramente establecido cuáles son los objetivos y la importancia del trabajo. limitándose al mínimo la información relativa a trabajos anteriores. Métodos de práctica habitual deben señalarse sólo por su nombre reconocido o citando la respectiva referencia. CUADROS: se justifican cuando constituyen una sin tesis de infom1ación para evitar un te,.to largo. Deben numerarse consecutivamente con números árabes: Cuadro l. 2, 3. etc .. colocando a continuación un título breve y preciso sin notas descriptivas. En su elaboración se deberá tener en cuenta las medidas de la página impresa de la revista. FIGURAS: incluyen dibujos lineales. gráficos. mapas, etc. y fotografias. Las fotografias deberán ser en blanco y negro. Las figuras llevarán leyenda corta. precisa y autoexplicativa y serán numeradas correlativamente con cifras árabes: Figura l. 2. 3. etc. En lo posible deberán diset)arse del tamaño en que se desea sean reproducidas, teniendo en cuenta las proporciones de la hoja impresa de la revista. Si se tuviera que hacer figuras que excedan eltammo de la hoja deberán ser proyectadas considerando la reducción que sufrirá el original. Usar escalas gráficas. Cada ilustración deberá llevar además del número, el nombre del autor y del artículo. los que deberán escribirse con lápiz grafito en su margen o en el reverso de cada una de ellas. El autor puede sugerir el lugar más apropiado para ubicar las ilustraciones. El número de cuadros y figuras deberá limitarse al mínimo indispensable para comprender el texto. REFERENCIAS: Las referencias en e l texto se harán indicando solamente el apellido del autor. el mo y la página, si es necesario. Si un autor tiene más de una publicación de un mismo año se diferenciarán agregando a b, etc., a continuación del año. Cuando se trate de tres o más autores. de debe citar el primero de ellos y luego se agregará et al. REFERENCIAS BIBLIOGRÁFICAS: En ella figurará so lamente la bibliografia citada en el texto. Esta deberá disponerse en orden alfabético de autores y las referencias del mismo autor por orden cronológico. Para la estructura de las citas deberá seguirse el modelo del último Boletín. AGRADECIMIENTOS: Deben colocarse en forma breve. antes de las referencias bibliográficas . PRUEBAS DE IMPR ENTA: El autor recibirá una prueba de imprenta que deberá devolver corregida en breve plazo. Estas correcciones se referirán exclusivamente a las erratas de la imprenta. APARTADOS : El o los autores recibirán gratuitamente una total de 30 separatas por trabajo.


la edicion de la presen1e obra. en Jo que se relaciona con lĂ­miles y fromera.s del paB,

no compromefe en modo alguno al Estado de Chile




Issuu converts static files into: digital portfolios, online yearbooks, online catalogs, digital photo albums and more. Sign up and create your flipbook.